Stanowisko Republiki Słowackiej wobec Inicjatywy Trójmorza w latach 2016-2024. Brak wizji i jakiekolwiek pomysłu

Piotr Bajda prof. UKSW, dr hab.
Uniwersytet Kardynała St. Wyszyńskiego w Warszawie
ORCID 0000-0003-3940-2421

Tezy

• Republika Słowacka od samego początku kontestowała zasadność tworzenia nowego formatu współpracy obawiając się marginalizacji swojej pozycji w regionie, która dotychczas koncentrował się na Grupie Wyszehradzkiej. Nawet w momentach kryzysu współpracy w formacie V4, co też obserwujemy obecnie, Bratysława nie widziała i nie widzi celu opracowania pozytywnej agendy swojego zaangażowania w 3SI. Rezultatem tej postawy był najczęściej niski poziom słowackiej reprezentacji na corocznych szczytach prezydenckich. W dotychczasowych dziewięciu spotkaniach prezydent Republiki Słowackiej wziął/wzięła udział tylko cztery razy.

• Charakterystyczne jest słabe zaangażowanie Republiki Słowackiej w sporządzenie listy strategicznych projektów infrastrukturalnych (energetycznych, komunikacyjnych, cyfrowych) ogłoszonej podczas szczytu Inicjatywy Trójmorza w Bukareszcie w 2018 roku i konsekwentnie uzupełnianej w latach kolejnych.

• W analizowanym okresie Słowacją rządziły gabinety lewicowe jak i centro-prawicowe, jednak żaden z nich nie wykazywał zainteresowania pogłębieniem współpracy regionalnej wykorzystując format trójmorski.

• Postawa Republiki Słowackiej charakteryzuje się biernością wobec Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza (TSIIF), obok Republiki Czeskiej, Austrii i nowego członka 3SI – Grecji, jest państwem, które nie wpłaciło nawet minimalnego wkładu 20 mln euro i nic nie zapowiada zmiany postawy w najbliższym czasie.

• W przeciwieństwie do zaobserwowanych w innych stolicach, prezydenci Republiki Słowackiej (Andrej Kiska i Zuzana Čaputová) nie próbowali wykorzystać zaangażowania w Inicjatywie Trójmorza do wzmocnienia swojej pozycji na wewnętrznej scenie politycznej, stąd dotychczas nigdy nie rozważano pomysłu zorganizowania szczytu prezydenckiego w którymś z miast słowackich.

• Od samego początku do dnia dzisiejszego Inicjatywa Trójmorza jest uznawana za „autorski” projekt prezydenta Andrzeja Dudy na polską ekspansję w regionie, a w związku z przejęciem w Polsce władzy przez liberalno-lewicową opozycję z końcem 2023 roku i zbliżającymi się wyborami prezydenckimi, Słowacy nie mają gwarancji, że 3SI będzie nadal tak samo mocno promowany przez Warszawę, jak za czasów rządów prawicowych.

• Słowacy, trochę kopiując czeską narrację, wraz z powstaniem Inicjatywy Trójmorza mieli poczucie bycia na marginesie współpracy regionalnej, choć geograficznie będąc w samym centrum Europy Środkowej mogliby to wykorzystać jako ważny atut wzmacniający pozycję międzynarodową Bratysławy.

• Inicjatywa Trójmorza jest tematem nieobecnym w słowackiej debacie publicznej, bardzo sporadycznie pojawia się w mediach, nie istnieje za to w żadnych z opracowań naukowych.

1. Aktorzy sceny politycznej w Republice Słowackiej

Partie i koalicje rządzące Republiką Słowacką w latach funkcjonowania Inicjatywy Trójmorza (2016-2024):

1. 4 kwietnia 2012 – 22 marca 2018 rząd koalicyjny premiera Roberta Fico (SMER-SD, SMER – sociálna demokracia, Kierunek Socjalna-Demokracja; SNS, Slovenská národná strana, Słowacka Partia Narodowa; MOST – HÍD, partia MOST; #SIEŤ, Sieć);

2. 22 marca 2018 – 21 marca 2020 rząd koalicyjny premiera Petra Pellegriniego (SMER-SD, SNS i MOST – HÍD);

3. 21 marca 2020 – 1 kwietnia 2021 rząd koalicyjny premiera Igora Matoviča (OĽaNO, Obyčajní Ľudia a nezávislé osobnosti, Zwykli Ludzie i Niezależne Osobowości;  Sme Rodina, Jesteśmy Rodziną; SaS, Sloboda a Solidarita, Wolność i Solidarność; Za ľudí, Za Ludzi);

4. 1 kwietnia 2021 – 15 maja 2023 rząd koalicyjny premiera Eduarda Hegera ((OĽaNO;  Sme Rodina; SaS; Za ľudí);

5. 15 mája 2023 – 25 października 2023, bezpartyjny rząd techniczny premiera Ľudovíta Ódora (do czasu przedterminowych wyborów);

6. od 25 października do teraz rząd koalicyjny Roberta Fico (Smer-SD; SNS; Hlas-SD, HLAS – sociálna demokracia, Głos – Socjalna demokracja).

Prezydenci Republiki Słowackiej w latach 2016-2024

Od momentu powołania do życia Inicjatywy Trójmorza do dziś w Republice Słowackiej urzędowało dwóch prezydentów, w czerwcu 2024 roku został zaprzysiężony trzeci polityk:

1. Andrej Kiska prezydent w latach 2014-2019, polityk o centrowych poglądach, z wykształcenie inżynier elektronik, w 1990 roku wyjechał do USA, gdzie pracował na stacjach benzynowych i na budowie, po półtorarocznej emigracji powrócił na Słowację i zaczął zajmować się działalnością gospodarczą. Największy zyska przyniosła mu działalność parabankowa, udzielanie pożyczek konsumenckich. W 2005 roku sprzedał firmę bankowi VÚB, będącego częścią włoskiej grupy Intensa Sanpaolo, sam zaś poświęcił się działalności charytatywnej, zakładając fundację Dobry Anioł (Dobrý anjel), która wspiera finansowo rodziny z dziećmi w trudnej sytuacji. Jako kandydat niezależny wystartował w wyborach prezydenckich w 2014 roku i w drugiej turze, 29 marca, pokonał kandydata słowackiej lewicy – premiera Roberta Fico uzyskując poparcie 59,4% wyborców[1]. W 2019 roku zrezygnował z ubiegania się o reelekcję, poparł kandydaturę Zuzany Čaputovej, założył partię polityczną Za Ludzi (Za ľudí), która w wyborach w 2020 roku uzyskała poparcie 5,8% wyborców, co pozwoliło mu wprowadzić do 150-cio osobowej słowackiej Rady Narodowej 12 posłów. Chwilę później z powodów zdrowotnych wycofał się z polityki, a sama partia choć była częścią koalicji rządzącej, nie potrafiła wzmocnić swojej pozycji. W przyśpieszonych wyborach w 2023 roku była częścią szerszej koalicji centro-prawicowej i finalnie z tej listy wprowadziła tylko jednego posła.      

2. Zuzana Čaputová prezydent Słowackiej Republiki w latach 2019-2024 o liberalnych i progresywistycznych poglądach, z wykształcenia prawnicza, adwokat, przed wejściem do polityki pracowała w samorządzie lokalnym, a także była aktywistką na rzecz praw dzieci. W latach 2001-2017 była zaangażowana w działalność pozarządową organizacji Via Iuris, która podejmowała interwencje w sytuacjach naruszania prawa przez instytucje publiczne. Popularność i rozpoznawalność dała jej obrona obywateli przed samowolą urzędniczą i walka z mafiami śmieciowymi, które często korzystały z przychylności samorządów lokalnych uzyskując pozwolenie na składowanie niebezpiecznych odpadów w bliskości domostw ludzkich.  Pod koniec 2017 roku wstąpiła do partii liberalnej Progresywna Słowacja (Progresívne Slovensko), dość szybko stała się wiceprzewodniczącą stronnictwa. Z rekomendacji Progresywnej Słowacja wystartowała w wyborach prezydenckich w 2019 roku, które wygrała w drugiej turze pokonując popieranego przez Smer-SD komisarza unijnego Maroša Šefčoviča dzięki poparciu 58,4% wyborców[2]. W czerwcu 2023 roku ogłosiła, że nie będzie się ubiegać o reelekcję, decyzję o wycofaniu się z polityki motywowała chęcią ochrony swoich najbliższych przed agresywną kampanią nienawiści rozpętaną przede wszystkim przez skrajne partie prawicowe i Smer-SD Roberta Ficy, które to środowiska oskarżały prezydent Čaputovą o wysługiwanie się Amerykanom, a jej nastoletnie córki otrzymywały regularnie pogróżki[3].  

3. Peter Pellegrini w czerwcu 2024 roku, po złożeniu przysięgi, został szóstym prezydentem Republiki Słowackiej. Spośród wyżej wspominanych polityków ma największe doświadczenie polityczne. Pierwsze kroki na scenie politycznej zaczął od działalności w partii Smer-SD, w 2002 roku bez sukcesu kandydował z ich listy do Rady Narodowe, by w następnych wyborach w 2006 otrzymać mandat poselski, a później za każdym razem skutecznie ubiegać się o zasiadanie w ławach sejmowych następnych kadencji. W czasie swojej politycznej kariery krótko piastował stanowisko ministra edukacji (2014), by później dłużej pełnić funkcję wicepremiera i ministra cyfryzacji oraz inwestycji (2016-2018), a po skandalu związanym z zabójstwem dziennikarza śledczego Jána Kuciaka i jego narzeczonej, dla uspokojenia nastrojów społecznych, przejął stery rządów od zmuszonego do podania się do dymisji Roberta Fico. Premierem Słowacji Peter Pellegrini był do marca 2020 roku, gdy w wyniku wyborów parlamentarnych socjaldemokracji utracili władze. W nowej kadencji opuścił szereg partii Smer-SD i zdecydował się na utworzenie własnego stronnictwa Głos-Socjalna Demokracja (HLAS – sociálna demokracia, Hlas-SD) wyprowadzając część posłów z klubu Roberta Ficy. Mimo dokonanej wolty po ostatnich wyborach w 2023 roku, w których jego partia uzyskała poparcie 14,7% wyborców i wprowadziła 27 posłów, stał się częścią koalicji rządzącej na czele z premierem Robertem Fico. Z rekomendacji Smer-SD i Hlas-SD wystartował w wyborach prezydenckich, pokonując w II turze kandydata opozycji, byłego ministra spraw zagranicznych Ivan Korčok, zdobywając poparcie 53,1% wyborców. Peter Pellegrini był pierwszym słowackim politykiem, który miał okazje osobiście uczestniczyć w szczytach Inicjatywy Trójmorza, stał na czele słowackiej delegacji podczas pierwszego spotkania w Dubrowniku w 2016 roku jako minister cyfryzacji i inwestycji, zastępując nieobecnego prezydenta Adreja Kiskę.

• Projekty infrastrukturalne zgłoszone przez Republikę Czeską na listę wspólnych przedsięwzięć priorytetowych połączeń (the List of Priority Interconnection Projects)

Republika Słowacka jest państwem, które w niewielkim stopniu korzysta z możliwości zwrócenia uwagi innych partnerów na projekty energetyczne, infrastrukturalne czy cyfrowe będące w zainteresowaniu Bratysławy. Stąd, gdy w 2018 roku stworzona została szansa na przedstawienie swoich priorytetowych projektów, ich lista była bardziej niż skromna. Słowacja zgłosiła na tym pierwszym etapie jeden dla nich kluczowy projekt gazociągu Eastring i dwa narodowe, lokalne transportowe inwestycje, za to bardzo ochoczo podpisała się pod pomysłami przedstawianymi przez innych, deklarując swój udział w 16 projektach[4].

W kolejnych latach, podobnie jak miało to miejsce w przypadku innych państw, lista słowackich projektów została zmodyfikowana. W aktualnym zestawieniu znajdziemy siedem przedsięwzięć, z pierwotnych pozostał tylko gazociąg Eastring łączący sieć przesyłową Słowacji, Węgier, Rumunii i Bułgarii z Turcją i hubami gazowymi u wybrzeża Morza Czarnego[5]. Co interesujące większość z pozostałych projektów dotyczy bezpieczeństwa energetycznego. Wśród nich warto wymienić dwie siłownie geotermalne w Preszowie (słow. Prešov) i Żarze nad Hronem (słow. Žiar nad Hronom), dwa projekty ekologicznych baterii (InoBat i GridStor) oraz magazyn energii Fuergy. Listę uzupełnia jedyny projekt transportowy – budowa brakującego odcinka Via Carpatia przecinająca wschodnią Słowację i łącząca Polskę z Węgrami[6].

IV Analiza

Stosunek głównych słowackich sił politycznych i poszczególnych ośrodków władzy do Inicjatywy Trójmorza

W analizowanym okresie (lata 2016-2024) na Słowacji rządziły na przemian formacje lewicowo-nacjonalistyczne i centro-prawicowe, przy czym w przypadku tych drugich utrzymali władzę przez niecałe cztery lata. Żaden ze słowackich rządów w tym czasie nie wprowadził do swojej agendy, jako punktu programowego, zaangażowania w Inicjatywę Trójmorza, nie rozpoczął też wcześniej jakiejkolwiek dyskusji publicznej.   

Nieliczne informacje o 3SI w słowackiej przestrzeni medialnej, na oficjalnych stronach rządowych czy partyjnych, w komentarzach prasowych czy analizach eksperckich pojawiają się pod dwoma różnymi terminami: Iniciatíva Trojmoria (Inicjatywa Trójmorza) i Medzimorie (Międymorze). Jednak szczególnie na oficjalnych witrynach partii politycznych goszczą bardzo sporadycznie. A w przypadku słowackich socjaldemokratów z partii Smer-SD Roberta Fico, którzy od lat dominują na wewnętrznej scenie politycznej, żaden z tych terminów się nie pojawia na ich oficjalnej stronie. Podobnie jest też z drugą z koalicyjnych partii socjaldemokratycznych Hlas-SD, której to zwycięskim kandydatem w ostatnich wyborach prezydenckich był były premier Peter Pellegrini reprezentujący Słowację na pierwszym szczycie Inicjatywy Trójmorza w Dubrowniku w 2016 roku. Także na stronie najmniejszej z partii wspierającej obecny rząd Roberta Ficy – skrajnie nacjonalistycznych narodowców z SNS – nie znajdziemy żadnego odniesienia do trójmorskiego formatu współpracy w regionie Europy Środkowej.

Prawie tak samo wygląda sytuacja po stronie stronnictw opozycyjnych. Największa z nich liberalno-lewicowa Progresywna Słowacja nie wspomina o 3SI na swojej oficjalnej witrynie. Podobnie jest w przypadku OĽaNO, SaS czy chrześcijańskich demokratów z KDH.

Jedynie raz – i to stosunkowo dawno, bo 2019 roku – w programie wyborczym partii Razem-Demokracja Obywatelska (słow. Spolu – občianska demokracia, SPOLU), która startowała wówczas jako koalicjant Progresywnej Słowacji, wspomniano o Inicjatywie Trójmorza. Jednak uczyniono to w negatywnym świetle podkreślając, że „nie może ona dyktować postawy Słowacji wobec tematów europejskich, w których interesy słowackie i retoryka obecnych rządów w Budapeszcie i Warszawie się nie pokrywają”[7].

Można uznać zatem, że Inicjatywa Trójmorza przez te wszystkie lata dla słowackich przywódców politycznych nie stanowi nawet marginalnego tematu w debacie publicznej. Nie zmienia tego deklarowana geopolityczna orientacja poszczególnych środowisk politycznych. Brak jakiegokolwiek zainteresowania problematyką współpracy regionalnej w formacie 3SI demonstrują tak partie proeuropejskie, jak i prorosyjskie. Trudno się jednak temu dziwić, skoro sprawa stosunku Słowacji do nowego projektu współpracy regionalnej nie była nigdy elementem przedstawianym w programach poszczególnych rządów, deklarowanych w exposé nowych premierów zabiegających o wotum zaufania. W efekcie Inicjatywa Trójmorza nigdy nie stała się elementem sporu politycznego, którym można by było się posłużyć podkreślając odmienność stanowisk. 

Spośród instytucji publicznych najczęściej o Inicjatywie Trójmorza można znaleźć jakieś informacje na oficjalnej stronie Kancelarii Prezydenta Republiki Słowackiej (prezydent.sk). Jest to jak najbardziej rzecz zrozumiała, skoro mówimy o formacie prezydenckim, którego najważniejszym wymiarem organizacyjnym są coroczne spotkania głów państw Europy Środkowej. Nie oznacza to jednak, że na stronie słowackich prezydentów znajdziemy liczne wzmianki. Ich lektura nie zabierze nam dużo czasu, bo w sumie będziemy musieli się zapoznać tylko z czterema krótkimi wpisami. Każdy z nich towarzyszył udziałowi ówczesnych słowackich prezydentów w organizowanych szczytach Inicjatywy Trójmorza. W dużym stopniu liczba tych wpisów pokrywa się z pozytywną odpowiedzią na kierowane zaproszenia do Bratysławy. Gdyż z dotychczasowych dziewięciu spotkań słowaccy prezydenci byli obecni na czterech: w Warszawie (2017), Bukareszcie (2018) i za pośrednictwem internetu wirtualnie w Tallinie w 2020 roku, a także na drugim szczycicie organizowanym w rumuńskiej stolicy w 2023 roku. Na oficjalnej stronie prezydenckiej jedyne informacje dotyczyły udziału urzędującego prezydenta Andreja Kiski w warszawskim i bukaresztańskim szczycie. W przypadku spotkania zorganizowanego w stolicy Polski w 2017 roku słowacki przywódca w swojej wypowiedzi podkreślał, że przyjazd prezydenta Stanów Zjednoczonych Donalda Trumpa do regionu środkowoeuropejskiego jest ważnym sygnałem, a w kontekście dyskusji o bezpieczeństwie energetycznym wspomniał o kryzysie gazowym wywołanym przez Federację Rosyjską wstrzymaniem dostaw tego surowca na Ukrainę. Przy tej okazji zaapelował też do przywódcy USA, by ten potwierdził ważność art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego[8]. Z kolei w czasie udziału w szczycie 3SI zorganizowanym w Bukareszcie w 2018 roku na stronie prezydenta Słowacji zamieszczono relację, w której podkreślono, że A. Kiska skrytykował budowę Nord Stream II, jednocześnie podkreślając – po spotkaniu bilateralnym z niemieckim ministrem spraw zagranicznych Haiko Massem – strategiczne znaczenie relacji Bratysławy z Berlinem[9]. W przypadku prezydent Zuzany Čaputovej w zamieszczonym na jej stronie kalendarzu z oficjalnym programem nie wspomniano nawet jednym słowem o jej wirtualnym udziale w spotkaniu tallińskim w 2020 roku, podobnie nie ma wzmianki o tym na jej oficjalnym profilu twitterowym. Pierwszy raz informacja o zaangażowaniu prezydent Čaputovej w Inicjatywę Trójmorza pojawiła się dopiero w 2023 roku, przy okazji jej udziału w szczycie zorganizowanym w Bukareszcie. W zamieszczonej informacji przytoczono wypowiedź słowackiej prezydent, że w obliczu wojny na Ukrainie budowa połączeń na linii północ-południe nabiera jeszcze większej wagi. Zaznaczyła też, że bukaresztański szczyt 3SI chciała wykorzystać, by zaangażować słowacki biznes we współpracę regionalną, a samą podróż do rumuńskiej stoli wykorzystać na nawiązanie jeszcze bliższych relacji z Kataliną Novák, ówczesną prezydent Węgier, z którą wspólnie podróżowały[10]. 

Tabela nr 1 – szefowie słowackiej delegacji na poszczególnych szczytach Inicjatywy Trójmorza

* Szczyt w Tallinie miał charakter hybrydowy w związku pandemią covid-19, na miejscu byli fizycznie obecni prezydent Estonii (gospodarz), prezydent Polski (inicjator Inicjatywy Trójmorza) i prezydent Bułgarii (gospodarz kolejnego szczytu), pozostali łączyli się wirtualnie na czas swoich wystąpień.

Źródło: badania własne.

Więcej informacji nie znajdziemy także na oficjalnych stronach słowackiego rządu czy poszczególnych ministerstw. Jedyną wzmianką na stronie kancelarii słowackiej rady ministrów (www.vlada.gov.sk) jest widniejący zapis z czerwca 2021 roku przy okazji wizyty premiera Eduarda Hegera w Warszawie i jego rozmowach z prezydentem Andrzejem Dudą, podczas których poruszono temat Inicjatywy Trójmorza obok bezpieczeństwa energetycznego i wspólnego stanowisko wobec Nord Stream II[11].

Zdecydowanie więcej możemy przeczytać o 3SI na stronach Ministerstwa Inwestycji, Regionalnego Rozwoju i Informatyzacji (słow. Ministerstvo investícií, regionálneho rozvoja a informatizácie Slovenskej republiky). Na oficjalnej witrynie ministerstwa (mirri.gov.sk) wzmianka o współpracy trójmorskiej pojawia się w dwóch informacjach, zawsze przy okazji udziału ministra na szczytach prezydenckich, gdy przewodził słowackiej delegacji. Za pierwszym razem było to związane udziałem ówczesnego wicepremiera i ministra inwestycji Petera Pellegriniego na warszawskim szczycie w 2017 roku, podczas którego stwierdził, że Słowacja w projekcie Inicjatywy Trójmorza odgrywa kluczową rolę, gdyż jakiekolwiek połączenia na linii północ-południe nie mogę ominąć tego państwa lub Republiki Czeskiej[12]. Druga wzmianka jest związana z udziałem wicepremier i minister inwestycji Veroniki Remišovej na sofijskim szczycie w 2021 roku, która w jego trakcie podkreśliła, że szczególnie bardzo pozytywnie ocenia wzmocnienie partnerstwa transatlantyckiego w ramach 3SI[13].

Ciekawie za to wygląda sytuacja na oficjalnej witrynie Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Europejskich (słow. Ministerstvo zahraničných vecí a európskych záležitostí Slovenskej republiky). Przygotowując podobną analizę w 2021 roku udało mi się wówczas odnotować cztery interesujące informacje na ministerialnej stronie (www.mzv.sk). Odnosiły się one do dorocznego sprawozdania resortu za rok 2019 i przedstawiającego plany na 2020. W rozdziale poświęconym najbliższemu sąsiedztwu podkreślono, że Słowacja musi na bieżąco oceniać swoje zaangażowanie w Grupę Wyszehradzką i Trójkąt Sławkowski, ale też reagować na nowe regionalne projekty jak: Trójmorze, 17+1 i Bukareszteńską Dziewiątkę. W czerwcu 2020 roku zamieszczono krótką notkę o udziale wiceminister Ingrid Brockovej (jako ministerialnego koordynatora 3SI) w wideokonferencji pełnomocników resortów spraw zagranicznych państw 3SI przed szczytem organizowanym w Tallinie. W 2021 roku słowackie ministerstwo rozpisało konkurs na przygotowanie niezależnych opracowań eksperckich, jednym z tematów było: „Quo Vadis 3SI. Inicjatywa Trójmorza w kontekście polityki zagranicznej Słowackiej Republiki”[14]. Wszystkie te informacje w chwili obecnej są niedostępne, także na archiwalnych stronach ministerstwa. Jedyna wzmianka o Trójmorzu odnosi do programu Słowackiego Instytutu w Warszawie, który na sierpień 2022 roku zaplanował udział koszyckiego Teatru Lalkowego na międzynarodowym festiwalu teatralnym Trans/Misje – Trójmorze’22[15].

            Brak zainteresowania Inicjatywą Trójmorza w resorcie dyplomacji ma swoje odbicie nie tylko w analizowanej stronie resortu, ale także w obowiązujących dokumentach strategicznych. Co może zaskakiwać, w jednym z nich zat.: „Sukces Słowacji w zamożnej Europie – konkurencyjność w czasach globalnej transformacji” i opublikowanym w październiku 2023 roku, wskazano na wagę połączeń infrastrukturalnych w regionie środkowoeuropejskim, wymieniono nawet projekt Via Carpathia, ale ani słowem nie wspomniano, że jest to przedsięwzięcie strategiczne wpisane w Inicjatywę Trójmorza. Za to, jako pomysł na nadrobienie zaległości infrastrukturalnych, zapisano ważną rolę dla chińskiego projektu „Pasa i Drogi”[16]. Jedynie w innym dokumencie programowym, nadal widniejącym na stronie resortu dyplomacji a opublikowanym jeszcze przed ostatnimi wyborami parlamentarnymi, zat.: „Perspektywa strategiczna zagranicznej i europejskiej polityki Republiki Słowackiej. Zagrożenia i szanse dla Słowacji w zmieniającym się świecie” możemy znaleźć informacje o regionalnej współpracy Bratysławy, gdzie Inicjatywa Trójmorza jest raz wymieniona, obok Grupy Wyszehradzkiej i Dziewiątki Bukaresztańskiej[17]. Natomiast w ostatnim publikowanym corocznie sprawozdaniu z działalności resortu dyplomacji, w części poświęconej współpracy regionalnej, wspomniano wyłącznie o Grupie Wyszehradzkiej, Trójkącie Sławkowskim i Centralnej Piątce[18], w dokumencie nie wspomina się nie tylko o Inicjatywie Trójmorza, ale też np. o Dziewiątce Bukaresztańskiej[19]. Podobnie rzecz się ma w innych rocznych sprawozdaniach, z wyjątkiem jednego za 2021 rok, gdzie jedyny raz opisując aktywność Bratysławy w regionie środkowoeuropejskim pojawia się hasło „Trójmorza”. Zapisano, że Słowacja przeanalizowała możliwość wykorzystania tego formatu współpracy jako mechanizmu wzmocnienia wszelkiego rodzaju połączeń (infrastrukturalnych, energetycznych i cyfrowych) na linii Północ-Południe[20].  

            Interesującą informację można znaleźć na stronie słowackiego Ministerstwa Finansów (słow. Ministerstvo financií Slovenskej republiky). W opublikowanym we wrześniu 2020 załączniku do budżetu państwa na lata 2021-2023, w części poświęconej udziałowi Słowacji w organizacjach międzynarodowych zapisano na rok 2022 kwotę 20 mil. euro jako wkład minimalny do Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza[21]. Jak wiemy dzisiaj, ta zapowiedź nie została zrealizowana, a na stronie Ministerstwa Finansów nie pojawiły się po tej dacie żadne nowe wpisy odnoszące się do współpracy trójmorskiej.   

Współpraca trójmorska pojawia się natomiast w informacjach opublikowanych na oficjalnej stronie jeszcze jednego słowackiego resortu – Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (słow. Ministerstvo pôdohospodárstva a rozvoja vidieka Slovenskej republiky). Notatka streszcza zorganizowane w Krakowie w październiku 2021 roku spotkanie ministrów rolnictwa państw Inicjatywy Trójmorza z eurokomisarzem Januszem Wojciechowskim, w którym uczestniczył słowacki wiceminister Milan Kyseľ. Spotkanie było poświęcone deficytowi białka paszowego i uzależnieniu Unii Europejskiej od importu białka roślinnego. W podpisanej na zakończenie obrad wspólnej deklaracji podkreślono, że Inicjatywa Trójmorza może być sposobem na przezwyciężenie kryzysu, a państwa regionu mają wystarczający potencjał, by zabezpieczyć produkcję białka paszowego[22].

Natomiast nie ma żadnych wzmianek o 3SI na stronach resortów, które wydawałoby się, że w swoich działaniach także wpisują się w profil współpracy trójmorskiej jak: Ministerstwo Transportu i Budownictwa (słow. Ministerstvo dopravy a výstavby Slovenskej republiky), Ministerstwo Ochrony Środowiska Naturalnego (słow. Ministerstvo životného prostredia Slovenskej republiky), Ministerstwo Gospodarki (słow. Ministerstvo hospodárstva Slovenskej republiky), czy Ministerstwa Obrony Narodowej (słow. Ministerstvo obrany Slovenskej republiky).  Za to na archiwalnej stronie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (słow. Ministerstvo vnútra Slovenskej republiky) można znaleźć wyżej wspominany konkurs „Quo Vadis 3SI. Inicjatywa Trójmorza w kontekście polityki zagranicznej Słowackiej Republiki”, który zniknął ze stron resortu dyplomacji[23].

1. Zaangażowanie mediów i ośrodków eksperckich na rzecz Inicjatywy Trójmorza

Przy tak słabym zainteresowaniu oficjalnych instytucji projektem Inicjatywy Trójmorza trudno oczekiwać, by ten format współpracy regionalnej był częstym tematem w mediach czy kręgach eksperckich. Dla słowackich dziennikarzy 3SI stanowi temat marginalny, najczęściej ograniczający się do sprawozdawczości z wydarzeń – jak szczyty prezydenckie – z udziałem najważniejszych polityków krajowych. Mając na uwadze sporadyczny udział słowackich przywódców na corocznym szczycie Inicjatywy Trójmorza, tych okazji do pisania o 3SI jest jeszcze mniej niż w innych państwach regionu. I tylko w nielicznych artykułach autorzy przy tej okazji próbują podjąć się oceny polityki słowackiej na arenie regionalnej czy też odnieść się do samego formatu współpracy trójmorskiej.

Można jeszcze dostrzec jeden trend, że spośród opiniotwórczych tytułów prasowych i serwisów internetowych problematyka Inicjatywy Trójmorza częściej pojawia się w mediach o profilu ekonomicznym niż społeczno-politycznych. W artykule z 2019 roku tygodnik „Trend” celnie zauważył, że Inicjatywa Trójmorza zyskała duży kapitał polityczny jako format współpracy regionalnej, ale słowackie społeczeństwo praktycznie nic o tym nie wie^[24]. W nieco szerszym świetle, w kontekście relacji transatlantyckich, w artykule opublikowanym w 2020 roku zauważono, że Waszyngton jest stale zaangażowany w różne wydarzenia związane z Inicjatywą Trójmorza, co zepchnęło w cień współpracę Stanów Zjednoczonych z regionem w preferowanym dotychczas formacie Grupy Wyszehradzkiej^[25]. Przy okazji prezydenckiego szczytu Inicjatywy Trójmorza w Sofii w 2021 roku ten sam tygodnik zamieścił krótką relację z towarzyszącemu spotkaniu Forum Gospodarczego, w którym ze strony słowackiej uczestniczył Pavol Kováčik szef Związku Przedsiębiorców Budowlanych Słowacji (słow. Zväz stavebných podnikateľov Slovenska, ZSPS) stwierdzając, że wybudowanie krajowego odcinka Via Carpatia czy brakującego kawałka autostrady D3 (z Żyliny do polskiej granicy) nie będzie możliwe bez zaangażowania kapitału prywatnego^[26]. W zeszłym roku, przy okazji szczyty prezydenckiego w Bukareszcie, redakcja przytoczyła wypowiedź obecnej na spotkaniu prezydent Zuzany Čaputovej, która podkreślała wagę słowackiej obecności i zaangażowania w te procesy współpracy regionalnej. Podkreśliła, że jeśli Słowacja będzie lekceważyła Inicjatywę Trójmorza, wówczas realizowane projekty infrastrukturalne mogą omijać jej terytorium[27].

Drugi z najbardziej opiniotwórczych tygodników „Týždeň” w pierwszych latach ograniczał się do zbierania komentarzy zagranicznych ekspertów. W tej roli w 2017 roku zadebiutował brytyjski dziennikarz i komentator Edward Lukas, który w udzielonym wywiadzie Inicjatywę Trójmorza uznał za „głupi pomysł, który nie spełnił swojej roli w historii i nie spełni teraz”, podkreślając także „zmierzch NATO”^[28]. Z kolei trzy lata później tygodnik opublikował sponsorowany obszerny wywiad z wiceministrem spraw zagranicznych Pawłem Jabłońskim, w całości poświęcony Inicjatywie Trójmorza^[29]. Później w grudniu 2021 roku, redakcja zorganizowała polsko-słowacką debatę o 3SI, z udziałem Grzegorza Górnego – publicysty i prezesa Stowarzyszenia Trójmorze oraz Pawła Kotowskiego – wicedyrektora departamentu współpracy ekonomicznej MSZ, ze słowackiej strony w tym wydarzeniu uczestniczył: Tomáš Strážay – dyrektor SFPA i Martin Polónyi – dyrektor departamentu współpracy międzynarodowej w Ministerstwie Finansów. Tą ponad godzinną rozmowę moderowała jedna z najpopularniejszych dziennikarek w redakcji „Týždeň” Marína Gálisová^[30]. Redakcja jako jedna z nielicznych, dostrzegła ostatni szczyt Inicjatywy Trójmorza zorganizowany w kwietniu br. w Wilnie i na swojej witrynie internetowej umieściła dwie depesze słowackiej agencji prasowej TASR.  Nie dotyczyły one udziału słowackiej delegacji, która była reprezentowana przez wicepremiera i ministra ochrony środowiska, ale wypowiedzi prezydenta RP o konieczności zwiększenia produkcji amunicji w państwach NATO[31] oraz zapowiedź czeskiego prezydenta Petra Pavla o gotowości podpisania bilateralnej umowy obronnej z Ukrainą[32].

Interesującą obserwację można za to było poczynić analizując treści zamieszczane na największym portalu informacyjnym aktuality.sk, będącym własnością konsorcjum medialnego Ringier Axel Springer Media AG.  Jest to jedyne medium, które w swoich rzadkich wpisach o 3SI poza terminem „Inicjatywa Trójmorza” jeden raz ten nowy format współpracy regionalnej w roku 2017 nazwał „Międzymorzem”. Przy czym miało to być ilustracją iluzorycznego projektu pod polskim przywództwem budowanego w kontrze do francusko-niemieckiego motoru integracji europejskiej. W ocenie autora tekstu – Lukáša Krivošíka – słowackim interesem jest trzymanie się integracyjnego jądra Unii Europejskiej[33]. Dwa lata później, przy okazji pierwszej wizyty prezydent Zuzany Čaputovej w Warszawie w lipcu 2019 roku w artykule Mateja Dedinskýego podkreślono, że prezydent RP Andrzej Duda namawiał słowackiego gościa do większego zaangażowania w Inicjatywę Trójmorza[34]. Trochę z większą sympatią portalu spotkała się Inicjatywa Trójmorza przy okazji ostatniego wileńskiego szczytu, ale to głównie za sprawą ogłoszonej wówczas czeskiej inicjatywy podpisania umowy obronnej z Ukraina, o czym była mowa wyżej[35].  

Za to spośród słowackich think tanków najbardziej zainteresowanym jest Słowackie Stowarzyszenie na rzecz Polityki Zagranicznej (słow. Slovenská spoločnosť pre zahraničnú politiku, SFPA), które od lat działa jako niezależny i pozarządowy ośrodek ekspercki. SFPA jest też członkiem sieci V4 Think-Tank Platform, zrzeszającej instytucje eksperckie z państw Grupy Wyszehradzkiej, z Polski w tej grupie działa Ośrodek Studiów Wschodnich i Polski Instytut Spraw Międzynarodowych.  W ocenie słowackich ekspertów do Inicjatywy Trójmorza warto podejść jako do forum współpracy regionalnej w wybranych sektorowych obszarach, taką rekomendację SFP przedstawiło przygotowując swoją analizę przyszłej polityki zagranicznej Bratysławy po wygranych przez Roberta Fico wyborach parlamentarnych na jesieni 2023 roku[36]. Jednak w tych różnych komentarzach zawsze można było usłyszeć nutkę obawy, czy nawet swoiste żądanie, by Inicjatywa Trójmorza została przez Polskę „definitywnie oczyszczona z podtekstu polityczno-ideologicznego”[37]. Natomiast SFPA dostrzega w 3SI szansę na zbudowanie dodatkowego kanału komunikacji z administracją amerykańską, co ma być odpowiedzią na problemy, by zainteresować Waszyngton poważniejszym potraktowaniem Bratysławy jako małego państwa. Na to zwrócił uwagę Pavol Demeš w wydanej przez SFPA książce o relacjach amerykańsko-słowackich[38].

Znaczenie amerykańskiego wsparcia dla Inicjatywy Trójmorza, a także ewentualny pozytywny wpływ wykorzystania 3SI do europeizacji Ukrainy, nie uszedł uwadze największego think tanku GLOBSEC, który dziś ma charakter instytucji globalnej, a zaczynał na początku lat 90-tych jako the Slovak Atlantic Commission. W 2020 roku GLOBSEC zamieścił krótką analizę o przyjętej przez amerykański Kongres ponad podziałami rezolucji wspierającej Inicjatywę Trójmorza i wyrażającej zgodę na przekazanie 300 milionów dolarów do Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza[39]. Interesujący dokument został opublikowany na ich stronie w 2023 roku, w który Dmytro Tuzhanskyi, analityk GLOBSEC, podkreślał, jak ważną rolę Inicjatywa Trójmorza, a także Grupa Wyszehradzka, mogą odegrać, by skutecznie wspierać ukraińską drogę do Unii Europejskiej. Wskazał też, że przyznanie Kijowowi statusu państwa uczestniczącego w 3SI otwiera zupełnie nowe możliwości zaciśnięcia relacji z partnerami środkowoeuropejskimi[40].

Natomiast słowacki Instytut Spraw Publicznych (słow. Inštitút pre verejné otázky), który długo był liderem wśród instytucji eksperckich, a jego wydawane przez lata roczne przeglądowe podsumowanie sytuacji w Republice Słowackiej, gdzie dużo uwagi poświęcano polityce zagranicznej, Inicjatywą Trójmorza nie był zainteresowany.      

V.              Podsumowanie

Problematyka Inicjatywy Trójmorza zajmuje marginalne miejsce w politycznej agendzie na Słowacji. Możliwość nawiązania bliższych relacji z regionalnymi partnerami w ramach różnych wydarzeń organizowanych pod trójmorskim sztandarem nie jest przez rządzących w Bratysławie dostrzegana, a tym bardziej nie jest definiowana w kategoriach szansy, a raczej jako dodatkowe obciążenie dla administracji publicznej czy to w kancelarii prezydenckiej, czy też w którymś z resortów. Nawet niemal przyjacielskie relacje między prezydentem RP Andrzejem Dudą a prezydentem Republiki Słowackiej Andrejem Kiską nie były w stanie przełamać słowackiej rezerwy do Inicjatywy Trójmorza. Tak też się nie stało po wygranej Zuzany Čaputovej w wyborach prezydenckich w 2019 roku, mimo kilku pozytywnych sygnałów obserwowanych na początku jej kadencji. Zobaczymy, jak do projektu trójmorskiego odniesie się nowy słowacki prezydent Peter Pellegrini, który stał na czele słowackiej delegacji na inaugurującym 3SI spotkaniu w Dubrowniku, pełniąc wówczas funkcję wicepremiera i ministra cyfryzacji oraz inwestycji.

Na Słowacji, podobnie jak w Czechach, żywe są obawy, że Inicjatywa Trójmorza ma być sposobem na wzmocnieniem politycznej pozycji Polski, co może narazić małe państwa na niepotrzebne z ich punktu widzenia spory o pozycję Warszawy jako aktora aspirującego do odgrywania roli regionalnej potęgi na arenie międzynarodowej. Ponadto, szczególnie przed zeszłorocznymi wyborami parlamentarnymi w Polsce i na Słowacji, w Bratysławie obawiano się, że przy wykorzystaniu Inicjatywy Trójmorza dojdzie do swoistej monopolizacji roli Polski jako głównego partnera Stanów Zjednoczonych w regionie środkowoeuropejskim, kosztem innych stolic, uzależniającym dobre relacje z Amerykanami od pozytywnego stosunku do 3SI i akceptacji silniejszej roli Warszawy. 

Zmiana władzy w Polsce, w wyniku zeszłorocznych wyborów parlamentarnych, ograniczyła część tych obaw na Słowacji, a także to, że Inicjatywa Trójmorza może być wykorzystywane przez Warszawę do kontynuowania sporu z Komisją Europejską czy Niemcami, co uznawano w Bratysławie za czynniki negatywnie wpływające na postrzeganie całego regionu środkowoeuropejskiego. Jednak brak jednoznacznej deklaracji ze strony polskich władz, jakie miejsce będzie w nowej strategii polityki zagranicznej odgrywać współpraca trójmorska, powoduje, że Słowacy nie mają punktu odniesienia. Dlatego słowacki stosunek do 3SI to postawa niezaangażowanego obserwatora, podobnie jak Austrii czy Republiki Czeskiej.

Z perspektywy Bratysławy najbardziej preferowanym formatem współpracy regionalnej pozostaje Grupa Wyszehradzka, gdzie Słowacja czuje się w miarę komfortowo, w ekskluzywnym klubie czterech państw i umiejętnie wzmacniając dzięki temu swoją pozycję na forum europejskim. Inicjatywa Trójmorza jest formatem zbyt szerokim, na wykorzystanie, którego Bratysława do dziś nie znalazła pomysłu.  Dodatkową przeszkodą jest fakt, że większość najważniejszych projektów infrastrukturalnych, realizowanych pod auspicjami Inicjatywy Trójmorza, przebiega przez wschodnie tereny Słowacji, co z perspektywy Bratysławy nie stanowi ich głównych priorytetów. Brak szerszego zainteresowania stolicy nowym pomysłem na współpracę regionalną przekłada się też na niewielkie zaangażowanie na szczeblu samorządowym. Spośród ośmiu słowackich samorządowych regionów (na Słowacji odpowiednikiem polskich województw są „kraje”) tylko Kraj Preszowski jest członkiem Sieci Regionów Inicjatywy Trójmorza, która spotyka się corocznie w Lublinie[41].

Ewentualnego większego zaangażowania Słowacji w 3SI można by było oczekiwać, gdyby sam projekt skoncentrował się na współpracy sektorowej bez jakichkolwiek aspiracji politycznej autonomizacji Europy Środkowej, a w relacjach z zewnętrznymi partnerami większą uwagę skupił na rzecz europeizacji i integracji Bałkanów Zachodnich, a nie tylko na kierunku wschodnim (Ukraina, Mołdawia).

Republika Słowacka nadal poszukuje swojego miejsce w Inicjatywie Trójmorza, pozycja obserwatora jest dla niej w chwili obecnej najbezpieczniejsza, która pozwala im z jednej strony na uczestnictwo w wybranych wydarzeniach, z drugiej nie naraża Bratysławy na ewentualne słowa krytyki formułowane przez zachodnią stolicę, że uczestniczy w jakimś nieuzgodnionym z UE projekcie. Słowacy nie zamierzają zmienić swojej postawy, dopóki większego zaangażowania w Inicjatywy Trójmorza nie zadeklarują Czesi albo Austriacy.  

(lipiec 2024)

Publikacja dofinansowana ze środków budżetu państwa w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Nauka dla Społeczeństwa” nr projektu NdS/543014/2022/2022 kwota dofinansowania 1 500 000, całkowita wartość projektu 1 547 200.

[1] Informacje za oficjalną stroną kancelarii prezydenta Republiki Słowackiej, https://www.prezident.sk/andrej-kiska/, a więcej o fundacji Dobry Anioł, https://dobryanjel.sk/pomoc-v-cislach/ [dostęp do obu 28.05.2024].

[2] Szerzej https://www.prezident.sk/page/zivotopis/ [dostęp: 29.05.2024].

[3] K. Dębiec, Słowacja: rezygnacja prezydent Čaputovej z ubiegania się o reelekcje, „Analizy OSW” 21-06-2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-06-21/slowacja-rezygnacja-prezydent-caputovej-z-ubiegania-sie-o-reelekcje [dostęp 29.05.2024].

[4] P. Bajda, Inicjatywa Trójmorza 2016-2020 in statu nescendi, Warszawa 2020, s. 27.

[5] https://www.eastring.eu/page.php?page=project [dostęp: 01.06.2024].

[6] Por. https://projects.3seas.eu/ [dospęp: 01.06.2024].

[7] Úspešné Slensko v neistom svete. Ako bude politická strana „SPOLU – občianska demokracia“pristupovať k európskej a zahraničnej politike. Link do programu wyborczego partii SPOLU był aktywnym jeszcze w 2021 roku, https://stranaspolu.sk/admin/public/docs/uspesne.pdf.

[8] https://www.prezident.sk/article/kiska-iniciativa-trojmoria-je-o-silnejsej-europskej-unii/ [dostęp: 09.06.2024].

[9] https://www.prezident.sk/article/prezident-v-bukuresti-slovensko-by-nemalo-zavisiet-od-ruska/ [dostęp: 09.06.2024].

[10] https://www.prezident.sk/article/prezidentka-sa-zucastnila-na-samite-lidrov-iniciativy-trojmoria/ [dostęp: 09.06.2024].

[11] https://www.vlada.gov.sk//e-heger-slovenski-obcania-by-mohli-mat-vyhody-i-pri-vstupe-do-polska/ [dostęp: 09.06.2024].

[12] https://www.mirri.gov.sk/aktuality/informatizacia/slovensko-v-ramci-iniciativy-trojmoria-zohrava-klucovu-ulohu/ [dostęp: 09.06.2024].

[13] https://www.mirri.gov.sk/aktuality/podpredsednicka-vlady/vicepremierka-remisova-na-summite-lidrov-iniciativy-trojmorie-nadnarodna-spolupraca-otvara-moznosti-k-velkym-inovacnym-projektom/ [dostęp: 09.06.2024].

[14] P. Bajda, Słowacja wobec Inicjatywy Trójmorza, Warszawa 2021, s 9-10.

[15] https://www.mzv.sk/documents/10182/211405/008%20program%20SI%20Varsava%20august%202022/d9bf6f51-907b-3b74-a5fe-020381cf90c6 [dostęp: 09.06.2024].

[16] Úspešné Slovensko v prosperujúcej Európe – konkurencieschopnosť v časoch globálnej transformacie, Bratislava, octóber 2023, s. 18.19,  https://www.mzv.sk/documents/10182/15218459/250414_Uspesne_Slovensko.pdf/8ceeda96-e498-6a04-1923-f597fffa224a [dostęp: 11.06.2024].

[17] Strategický výhľad zahraničnej a európskej politiky Slovenskej Republiky. Riziká a príležitosti pre Slovensko v transformujúcom sa svete, Bratislava, august 2022, s. 47, https://www.mzv.sk/documents/10182/15218459/Strategicky-vyhlad-zahranicnej-a-europskej-politiky-SR-SK.pdf/ca52bef0-9169-4ffa-42de-a12e2a27db74 [dostęp: 11.06.2024].

[18] Centralna Piątka (Central 5, C5) to utworzony w czerwcu 2020 r. nieformalny format współpracy regionalnej Austrii, Czech, Słowacji, Słowenii i Węgier, której głównym celem była koordynacja działań w obliczu pandemii koronawirusa na poziomie ministrów spraw zagranicznych. 

[19] Výročná správa Ministerstva zahraničných vecí a európskych záležitostí Slovenskej republiky 2023, https://www.mzv.sk/ministerstvo/vyrocne-spravy [dostęp: 19.06.2024].

[20] Výročná správa Ministerstva zahraničných vecí a európskych záležitostí Slovenskej republiky 2021, https://www.mzv.sk/documents/10182/2365670/2021-vyrocna-sprava-ministerstva.pdf/0cdc4bf2-abd5-4bef-8ec3-6822dc4e92cd [dostęp: 19.06.2024].

[21] Prílohová časť k rozpočtu verejnejsprávy na roky 2021 až 2023, s. 77, https://www.mfsr.sk/files/archiv/61/Prilohy.pdf [dostęp: 19.06.2024].

[22] https://www.mpsr.sk/aktualne/samit-ministrov-polnohospodarstva-iniciativy-troch-mori/17245  [dostęp: 19.06.2024].

[23] https://www.minv.sk/?ros_aktuality&sprava=vyzva-ministerstva-zahranicnych-veci-a-europskych-zalezitosti-sr-v-oblasti-medzinarodnych-vztahov-a-zahranicnej-politiky-slovenskej-republiky [dostęp: 20.06.2024].

[24] Iniciatíva Trojmoria: zabudnutý projekt regionálnej integrácie, https://www.trend.sk/spravy/iniciativa-trojmoria-zabudnuty-projekt-regionalnej-integracie [dostęp: 21.06.2024].

[25] Prezidencké  voľby v USA môžu zmeniť vzťahy s V4 a USA, https://www.trend.sk/spravy/prezidentske-volby-usa-mozu-zmenit-vztahy-v4-usa [dostęp: 21.06.2024].

[26] Zapojenie súkromného kapitálu do výstavby infraštruktúry je nevyhnutnosťou, tvrdí Kováčik, https://www.trend.sk/spravy/zapojenie-sukromneho-kapitalu-vystavby-infrastruktury-je-nevyhnutnostou-tvrdi-kovacik [dostęp: 21.06.2024].

[27] Samit Trojmoria môže dať Slovensku nové investičné príležitosti, https://www.trend.sk/spravy/samit-trojmoria-moze-dat-slovensku-nove-investicne-prilezitosti [dostęp: 21.06.2024].

[28] S Edwardom Lucasom o Trumpovi a Putinovi: Dostávame sa do éry po NATO,  https://www.tyzden.sk/rozhovory/36878/dostavame-sa-do-ery-po-nato/ [dostęp: 21.06.2024].

[29] Trojmorie: prosperita a bezpečnosť, https://www.tyzden.sk/promotion/69300/trojmorie-prosperita-abezpecnost/?ref=kat [dostęp: 21.06.2024]. 

[30] Iniciatíva Trojmoria – ako sme na tom?, https://www.tyzden.sk/video/79221/iniciativa-trojmoria–ako-sme-na-tom/ [dostęp: 21.06.2024].

[31] Duda vyzval štáty NATO na zvýšenie produkcie munície, https://www.tyzden.sk/svet/109009/duda-vyzval-staty-nato-na-zvysenie-produkcie-municie/ [dostęp: 21.06.2024].

[32] Pavol: Česko pripravuje bilaterálnu bezpečnostnú dohodu s Ukrajinou, https://www.tyzden.sk/svet/108989/pavel-cesko-pripravuje-bilateralnu-bezpecnostnu-dohodu-s-ukrajinou/ [dostęp: 21.06.2024].

[33] L. Krivošík, Komentár Lukáša Krivošíka: Nerozhádajme sa v Európe pre ilúzie, https://www.aktuality.sk/clanok/515572/komentar-lukasa-krivosika-nerozhadajme-sa-v-europe-pre-iluzie/ [dostęp: 21.06.2024].

[34] Prezidentka má novú výzvu na poli diplomacie, dostane odporúčanie od Lajčáka,   https://www.aktuality.sk/clanok/709324/prezidentka-ma-novu-vyzvu-na-poli-diplomacie-dostane-odporucanie-od-lajcaka/ [dostęp: 22.06.2024].

[35] Česko pripravuje bilaterálnu bezpečnostnú dohodu s Ukrajinou, oznámil Petr Pavel, https://www.aktuality.sk/clanok/AtfR99p/cesko-pripravuje-bilateralnu-bezpecnostnu-dohodu-s-ukrajinou-oznamil-petr-pavel/ [dostęp: 22.06.2024].

[36] Zahraničná politika Slovenska po voľbách pohľadom SFPA. Tri scenáre, https://www.sfpa.sk/wp-content/uploads/2021/08/ZP-Slovenska-po-volbach.pdf [dostęp: 22.06.2024].

[37] T. Strážay, Kam smeruje stredná Európa v novej geopolitickej realite?, https://www.sfpa.sk/zppost/kam-smeruje-stredna-europa-v-novej-geopolitickej-realite/ [dostęp: 22.06.2024].

[38] P. Demeš, Priateľ – Partner – Spojenec. Príbej Slovensko-amerických vzťahov od Nežnej revolúcie dodnes, Brattislava 2023, s. 105.

[39] Three Seas Iniciatives Gains Bipartisan Support in the U.S. Congress, https://www.globsec.org/what-we-do/commentaries/three-seas-initiative-gains-bipartisan-support-us-congress [dostęp: 23.06.2024].

[40] D. Tuzhanskyi, Rethinking the Concept of Central Europe with Ukraine as its member: What Kind of “Soft” Connectivity is Needed in a New Geopolitical Reality?, https://www.globsec.org/sites/default/files/2023-02/Policy%20Brief%20-%20Rethinking%20the%20concept%20of%20Central%20Europe.pdf [dostęp: 23.06.2024].

[41] Za T. Strážay, Agenda setter of agenda follower? Slovakia’s perception of the 3SI and other regional formats, w: A. Orzelska-Stączek (red.), The Three Seas Initiative: an original concept of regional cooperation in different approaches, Warsaw 2024, s. 185.