Sandra Baniak, Ośrodek Studiów Wschodnich
Inicjatywa Trójmorza (3SI) nie jest powszechnie znanym w Brukseli formatem współpracy regionalnej. Często mylnie postrzegana jest jako konkurencyjna wobec Unii Europejskiej. Wśród urzędników instytucji i organów UE, z którymi mieliśmy okazję rozmawiać, panuje brak wiedzy nt. tego formatu, a także często przeświadczenie, że głównymi celami Inicjatywy Trójmorza są wzmocnienie bezpieczeństwa państw będących jej członkami, co nawołuje do skojarzeń związanych z koncepcją Międzymorza, a także współpracy transatlantyckiej. Choć Komisja Europejska jest partnerem strategicznym Inicjatywy, żadnej z jej urzędników nie potrafił odpowiedzieć wprost, jakie jest stanowisko KE względem tego formatu.
Państwa Inicjatywy Trójmorza łączy wiele wspólnych interesów na poziomie unijnym, a także wyzwań – politycznych i z zakresu bezpieczeństwa, gospodarczych oraz społecznych. Istotne jest zwiększanie przez krajowych decydentów politycznych, a także m.in. ośrodki analityczne, świadomości na ten temat w państwach będących jej członkami. Wciąż bowiem głos państw regionu w Brukseli w ważnych dla nich sprawach nie jest dostatecznie słyszalny. Przykładem tego jest wydany we wrześniu br. raport Mario Draghiego pn. Przyszłość europejskiej konkurencyjności, w którym UE postrzegana jest przez pryzmat Europy Zachodniej i w którym nie znajdują się żadne odniesienia do państw Europy Środkowo-Wschodniej.
Istnieje wiele możliwych pól do współpracy między państwami regionu, co podkreślali wielokrotnie uczestnicy pobytu badawczego i inne osoby biorące udział w wydarzeniach organizowanych w jego ramach. Są to m.in. działania na rzecz wzmocnienia funkcjonowania jednolitego rynku, unijnych polityk przemysłowej, konkurencyjności, a także współpracy naukowej i w obszarze infrastruktury – transportowej, energetycznej i cyfrowej. Te ostatnie odgrywają szczególnie istotne znaczenie dla Inicjatywy Trójmorza, stanowiąc główne filary współpracy.
Wg danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF), które przytaczała p. ambasador Beata Daszyńska-Muzyczka podczas swojego wystąpienia w trakcie wysłuchania publicznego w Parlamencie Europejskim nt. Inicjatywy Trójmorza, aby państwa regionu wyrównały nierówności infrastrukturalne w porównaniu do Europy Zachodniej musiałyby przeznaczać 3–8% swojego PKB rocznie na ten cel. W obliczu wojny na Ukrainie i wyzwań związanych z sytuacją bezpieczeństwa w regionie jest to niemożliwe. Z kolei 7-letni budżet CEF Transport (Connecting Europe Facility Transport), głównego instrumentu zarządzanego przez KE, poprzez który możliwe jest finansowanie inwestycji w infrastrukturę transportową we wszystkich państwach członkowskich, wynosi ok. 26 mld euro, co stanowi ponad 3-krotnie mniej niż budżet programu ramowego Horyzont Europa (95,5 mld euro).
W Komisji Europejskiej jest większa świadomość dotycząca konieczności rozwoju infrastruktury transportowej (głównie modernizacji istniejących i budowy nowych linii kolejowych, budowy brakujących odcinków autostrad i dróg ekspresowych, poprawy infrastruktury transgranicznej, modernizacji przejść granicznych, rozwoju portów morskich) w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym szczególnie na osi Północ–Południe niż jeszcze kilka lat temu. Ze względów historycznych i gospodarczych te połączenia były gorzej rozwiniętej w we wspomnianych krajach niż na linii Wschód–Zachód. Widać dużą zmianę w świadomości KE, która jest spowodowana rosyjską pełnoskalową inwazją na Ukrainę i kwestiami mobilności wojskowej. Sukcesem polskiej administracji, przy wsparciu niektórych polskich europosłów i poparciu poszczególnych państw 3SI, było utworzenie nowego korytarza transportowego sieci TEN-T (Transeuropean Transport Network) – Morze Bałtyckie–Morze Czarne–Morze Egejskie w ramach niedawnej rewizji sieci, co wskazuje na dotychczasowy niedostateczny rozwój infrastruktury drogowej i kolejowej na osi Północ–Południe. Poprawa tzw. konektywności wpłynęłaby pozytywnie m.in. na wymianę gospodarczą między państwami Inicjatywy Trójmorza, zwiększenie dochodów firm transportowo-logistycznych (branża generuje średnio ok. 5% PKB w każdym z krajów 3SI), a także lokowanie nowych inwestycji bezpośrednich regionie.
W prezentowanym podczas pobytu badawczego raporcie OSW pn. Szklanka do połowy pełna. W poszukiwaniu nowych źródeł rozwoju gospodarczego Europy Środkowej wraz z drem Konradem Popławskim stwierdziliśmy, że kształtowanie kolejnych Wieloletnich Ram Finansowych będzie krytycznym wyzwaniem dla Europy Środkowej, ponieważ stworzy podwaliny pod rozwój gospodarczy, wzrost innowacji i wzmocnienie odporności regionu na kolejne lata. W latach 2014–2020 kraje Europy Środkowej pozyskały jedynie 3,2 mld euro z programu Horyzont 2020, co stanowi ok. 5% jego budżetu i ok. 17% wszystkich dotacji (ok. 5900 spośród ok. 35 400). Różnica między liczbą dotacji a ich całkowitą wartością pokazuje, że zespoły badawcze z regionu nie odgrywają wiodącej roli w konsorcjach ubiegających się o te fundusze. UE dostrzega ten problem, dlatego wprowadziła nowy komponent o nazwie „Widening Participation”, skierowany do krajów, których udział w projektach z programu Horyzont jest niższy od średniej UE. Mimo wprowadzenia tego komponentu środki przydzielane państwom regionu pozostają jednak niewielkie. Niemniej innym problemem jest to, że same kraje Europy Środkowej przeznaczały stosunkowo niewielki procent swojego PKB na badania i rozwój – średnio między 1 a 2% PKB, poniżej średniej unijnej. W trakcie seminarium The future of European competitiveness – Central European input into the discussion, zorganizowanym w trakcie naszego pobytu w siedzibie NCBiR w Brukseli, uczestnicy debaty (przedstawiciele biur łącznikowych promujących naukę CZ, EE, HU, SK, SI, RO, LT i MD) podkreślali, że jako region nie współpracujemy wystarczająco pod względem B+R i nie komercjalizujemy wyników badań. Jak wskazują dane, problemem UE jest też to, że największe europejskie firmy inwestujące w B+R to od lat niemal wyłącznie koncerny motoryzacyjne. Stąd budują one fabryki w Europie Środkowej. W przypadku USA jeszcze w latach 80. koncernami inwestującymi w innowacje były te motoryzacyjne, natomiast stopniowo zmieniało się to i potentatami pod tym względem był sektor wojskowy, IT czy AI. Na przestrzeni lat w Chinach także zmieniały się sektory wiodące pod tym względem. Ponadto wielokrotnie w trakcie dyskusji padało stwierdzenie, że jest duża fragmentaryzacja rynków Europy Środkowej, co utrudnia współpracę w obszarze B+R. Konieczne jest zatem dokończenie budowy jednolitego rynku i podkreślanie przez kraje regionu konieczności poszanowania jego zasad przez wszystkie państwa członkowskie UE (w domyśle głównie Europy Zachodniej). Tylko dzięki temu UE jako całość stanie się silniejsza, a nie poprzez osłabianie pozycji innych państw członkowskich. Jak podkreślali uczestnicy debaty, skorzystaliśmy z funduszy europejskich jako region, teraz powinniśmy w większym stopniu wykorzystywać środki na innowacje. Innym przesłaniem, który płynął z seminarium było to, aby kraje regionu wspólnie zabierały głos w sprawie kształtowania nowego programu ramowego, który zastąpi Horyznot Europa w przyszłej perspektywie finansowej na lata 2028-2034.
Państwa Inicjatywy Trójmorza mierzą się z podobnymi wyzwaniami i ograniczeniami dotyczącymi polityki innowacyjności. Wzmacnia ona jednak, przy poszanowaniu zasad jednolitego rynku i polityki konkurencji, konkurencyjność UE jako całości. Konieczne jest zatem, by wzmacniać współpracę w ramach Inicjatywy Trójmorza także w tym obszarze.
*Publikacja powstała w ramach wyjazdu badawczego do Brukseli, zorganizowanego przez nasz projekt w październiku 2024 roku.
