Stanowisko Republiki Czeskiej wobec Inicjatywy Trójmorza w latach 2016-2024. Stałe poszukiwanie własnej roli

Piotr Bajda

prof. UKSW, dr hab. Uniwersytet Kardynała St. Wyszyńskiego w Warszawie

ORCID 0000-0003-3940-2421

Tezy

• Republika Czeska początkowo kontestowała zasadność tworzenia nowego formatu współpracy regionalnej obawiając się marginalizacji Grupy Wyszehradzkiej, ale nawet w obliczu obecnego kryzysu V4 nie opracowała pozytywnej agendy swojego zaangażowania w 3SI. Rezultatem tej postawy był najczęściej niski poziom czeskiej reprezentacji na corocznych szczytach prezydenckich. W dotychczasowych dziewięciu spotkaniach prezydent Czech wziął udział tylko w trzech.
• Charakterystyczne jest słabe zaangażowanie Republiki Czeskiej w sporządzenie listy strategicznych projektów infrastrukturalnych (energetycznych, komunikacyjnych, cyfrowych) ogłoszonej podczas szczytu Inicjatywy Trójmorza w Bukareszcie w 2018 roku i konsekwentnie uzupełnianej w latach kolejnych.
• Podobnie jak rządzący w Pradze socjaldemokracji w 2016 roku nie określili, jaką rolę przypisać Inicjatywie Trójmorza w czeskiej polityce regionalnej, tak samo (mimo złożonej w expose deklaracji) rząd premiera Petra Fiali nie ma pomysłu na 3SI.
• Republika Czeska charakteryzuje się bierną postawą wobec Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza (TSIIF), obok Republiki Słowackiej, Austrii i nowego członka 3SI – Grecji, jest państwem, które nie wpłaciło nawet minimalnego wkładu 20 mln euro.
• Za czasów prezydentury Miloša Zemana Inicjatywa Trójmorza była wykorzystywana do wewnętrznego sporu politycznego między prezydentem Republiki Czeskiej a ówczesną opozycją, po zmianie władzy na najwyższych szczeblach władzy temat 3SI spadł z agendy debaty publicznej.
• Od samego początku do dnia dzisiejszego Inicjatywa Trójmorza jest uznawana za „autorski” projekt prezydenta Andrzeja Dudy na polską ekspansję w regionie, a w związku z przejęciem w Polsce władzy przez liberalno-lewicową opozycję z końcem 2023 roku i zbliżającymi się wyborami prezydenckimi, Czesi nie mają gwarancji, że 3SI będzie nadal tak samo mocno promowany przez Warszawę.
• Czesi wraz z powstaniem Inicjatywy Trójmorza pierwszy raz mieli poczucie bycia na marginesie współpracy regionalnej, dotychczas geograficznej najdalej na Zachód położenie spośród państw środkowoeuropejskich było przez Pragę wykorzystywane jako dodatkowy atut.

Aktorzy sceny politycznej w Republice Czeskiej

Partie i koalicje rządzące Republiką Czeską w latach funkcjonowania Inicjatywy Trójmorza (2016-2024):

1. styczeń 2014 – grudzień 2017 rząd koalicyjny Bohuslava Sobotki (ČSSD, Česká strana sociálně demokratická, Czeska Partia Socjaldemokratyczna; ANO, Akce nespokojených občanů 2011, Ruch Niezadowolonych Obywateli 2011; KDU-ČSL, Křesťanská a demokratická unie – Československá strana lidová, Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna – Czechosłowacka Partia Ludowa;
2. grudzień 2017 – grudzień 2021 rząd Andreja Babiša (najpierw mniejszościowy ANO, od czerwca 2018 koalicyjny z ČSSD);
3. od grudnia 2021 do dziś rząd koalicyjny Petra Fiali (ODS, Občanská demokratická strana, Obywatelska partia Demokratyczna; TOP09, Tradice Odpovědnost Prosperita 09, Tradycja Odpowiedzialność Dobrobyt 09; Piráti, Česká Pirátská Strana, Czeska Partia Piratów; STAN, Starostové a nezávislí, Burmistrzowie i Niezależni i KDU-ČSL).
4. W latach 2016-2024 poza rządem pozostawały dwa skrajne ugrupowania: KSČM (Komunistická strana Čech a Moravy, Komunistyczna partia Czech i Moraw) oraz ksenofobiczna partia STAN (Svoboda a přímá demokracie, Wolność i Demokracja Bezpośrednia), które nieoficjalnie popierały rządy premiera Andreja Babiša. Czescy komuniści w wyborach w 2021 roku nie przekroczyli 5% progu wyborczego, uzyskali poparcie 3,6% wyborców i pierwszy raz w historii Republiki Czeskiej znaleźli się poza parlamentem.

Prezydenci Republiki Czeskiej w latach 2016-2024

Od momentu powołania do życia Inicjatywy Trójmorza do dnia dzisiejszego w Republice Czeskiej urzędowało dwóch prezydentów:

1. Miloš Zeman w latach 2013-2023, polityk o lewicowych pooglądach, który przed 1989 rokiem był działaczem partii komunistycznej, by podczas aksamitnej rewolucji[1] związać się z Forum Obywatelskim, a finalnie współtworzyć w 1992 roku ČSSD. W 2013 roku był pierwszym prezydentem Republiki Czeskiej wybranych w bezpośrednich wyborach, wcześniej wybór głowy państwa był dokonywany pośrednio na forum czeskiego parlamentu.
2. Petr Pavel jest prezydentem Czeskiej Republiki od marca 2023 roku, to emerytowany generał, który swoją karierę wojskową zaczął jeszcze w armii komunistycznej w jednostkach powietrznospadochronowych, w latach 1983-1989 był członkiem Komunistycznej Partii Czechosłowacji, po przemianach ustrojowych pozostał w armii, uczestniczył w licznych operacjach zagranicznych 9m.in. w byłej Jugosławii czy Iraku), a w latach 2015-2018 był Szefem Komitetu Wojskowego NATO, jako pierwszy oficer na tym stanowisku pochodzący z państw byłego Układu Warszawskiego. P. Pavel w wyborach prezydenckich wystartował jako kandydat niezależny, od samego początku cieszył się szerokim poparcie społecznym, w jego honorowym komitecie zasiadali intelektualiści, aktorzy i duchowni o liberalnych poglądach.

• Projekty infrastrukturalne zgłoszone przez Republikę Czeską na listę wspólnych przedsięwzięć priorytetowych połączeń  (the List of Priority Interconnection Projects)

Republika Czeska jest państwem, które w najbierniejszy sposób korzysta z możliwości przedstawienia swoich projektów priorytetowych włączając je na wspólną trójmorską listę pierwszy raz ogłoszoną podczas szczytu prezydenckiego w Bukareszcie w 2018 roku. Przed spotkaniem w rumuńskiej stolicy kancelaria prezydenta Miloša  Zemana rozesłała do poszczególnych ministerstw zapytania, czy byłyby zainteresowane zaproponowaniem jakiś projektów na the List of Priority Interconnection Projects i nie otrzymała żadnej pozytywnej odpowiedzi. Stąd zgłoszonym wówczas jedynym projektem był flagowy pomysł prezydenta budowy kanału żeglugi śródlądowej Odra-Łaba-Dunaj[2]. Projekt spotkał się z powszechną krytyką środowisk ekologicznych, ale też ze strony większości sił politycznych i po przejęciu władzy przez rząd Petra Fiali oficjalnie został wycofany, stąd jego status widniejący na wspólne priorytetowej liście jest określony jako „zawieszony”[3]. W to miejsce w 2023 roku zgłoszono dwa projekty transportowo-energetyczne. Pierwszym z nich budowa kolei szybkich prędkości z Brna, który jest węzłem komunikacyjnym łączącym linie ze Słowacji, Austrii i Węgier, do przejścia granicznego i włączenie się do polskiej sieci w kierunku Katowic[4]. Drugi zgłoszony projekt dotyczy bezpieczeństwa energetycznego i dywersyfikacji źródeł surowców energetycznych. Republika Czeska jest zainteresowana rozbudową łącznika gazowego STORK II na polsko-czeskiej granicy, co pozwoliłoby na pozyskiwanie dodatkowe gazu z Baltic Pipe lub LNG z planowanego terminalu w Gdańsku[5].

Czesi zgłosili swoje zainteresowanie udziałem w 16 dodatkowych projektach zgłoszonych przez inne państwa uczestniczące w projekcie Inicjatywy Trójmorza. W tej grupie znajdują się m. in. zgłoszony przez Polskę projekt autostrady cyfrowej czy rumuński pomysł monitoringu hydrogeologicznego w basenie karpackim[6].

Analiza

Stosunek głównych czeskich sił politycznych  i poszczególnych ośrodków władzy do Inicjatywy Trójmorza

Pomimo zmian na czeskiej scenie politycznej, utworzenia centro-prawicowego koalicyjnego rządu Petera Fiali w grudniu 2021 roku i wygranej emerytowanego generała Petra Pavla w wyborach prezydenckich w marcu 2023 roku, w postawie władz Republiki Czeskiej do Inicjatywy Trójmorza nie dokonała się żadna znacząca korekta wobec polityki byłego premiera Andreja Babiša i prezydenta Miloša Zemana.

Początkowo wydawało się, że z wielu powodów rząd Petra Fiali, którego ideowo było dość blisko do Prawa i Sprawiedliwości w Polsce, będzie chciał wykorzystać większe zaangażowanie Republiki Czeskiej w Inicjatywie Trójmorza, jako dodatkowego kanału komunikacyjnego z Polską i instrumentu dla nawiązania jeszcze bliższych relacji. Takie nadzieje można było żywić szczególnie po debacie nad exposé premiera Fiali, w którym przedstawiając założenia swojej polityki zagranicznej w części opowiadał się za współpracą trójmorską. Temat czeskiej aktywności w 3SI nie był na szczycie priorytetów rządu Fiali. Współpraca trójmoska została wymieniona dopiero na dziewiątym miejsc, wcześniej wskazano np. na rolę dobrych relacji z Izraelem, czy z państwami azjatyckimi jak: Japonia, Korea Południowa i Tajwan[7]. Było to jednak i tak znacząca zmiana w porównaniu do poprzednich rządów: Bohuslava Sobotki (2014-2017) i Adreja Babiša (2017-2021), podczas których  w oficjalnych dokumentach i wystąpieniach nie padały podobne zapowiedzi, ani tym bardziej deklaracje większego zaangażowania.

Pozostaje zatem aktualne stwierdzenie, które się znalazło w raporcie w 2021 roku, że stosunek głównych czeskich partii i środowisk politycznych do Inicjatywy Trójmorza jest podporządkowany bieżącym sporom na arenie wewnętrznej, a że nie wywołuje większych napięć i emocji, to nie jest wykorzystywane w narracji publicznej[8]. Dla zasiadającego w ławach opozycji byłego premiera Adreja Babiša, który w czasie swoich rządów nie wyrażał zainteresowania Inicjatywą Trójmorza, brak zaangażowania premiera Petra Fiali w 3SI nie jest tematem możliwym od wykorzystania w debacie publicznej.

Z kolei można uznać, że premier Petr Fiala i kierowana przez niego partia konserwatywna ODS w Inicjatywie Trójmorza dostrzegała jakąś szansę na nowe otwarcie w polityce regionalnej czy wykorzystania tego formatu na zwrócenie uwagi na Republikę Czeską ze strony np. Stanów Zjednoczonych. Świadczy o tym aktywność głównego zaplecza eksperckiego, z którego korzystają czescy konserwatyści, założonego w 2005 roku Instytut CEVRO. Duże zainteresowanie 3SI wyrażał jeden z założycieli CEVRO Tomáš Pojar, pełniący funkcję doradcy do spraw bezpieczeństwa w kancelarii premiera Fiali, podczas rozmów z grupą polskich naukowców i ekspertów przebywających w Pradze w ramach projektu Centrum Badawczego Inicjatywy Trójmorza w grudniu 2022 roku. Parę miesięcy później rozmowy kontynuowano przy okazji zorganizowanej przez fundację Polska Wielki Projekt w Warszawie konferencji o perspektywach współpracy polsko-czeskiej w najbliższych dekadach. Później jednak tych rozmów na szczeblu eksperckim czy naukowym nie kontynuowano.

Próbując zrozumieć, skąd to zaniechanie należy zwrócić uwagę na koalicyjny charakter rządu premiera Petra Fiali, który opiera się na porozumieniu pięciu częściowo ideowo rozbieżnych partii politycznych. Poza konserwatywną OSD, układ rządzący tworzą chrześcijańscy demokracji z KDU-ČSL, konserwatywni liberałowie z TOP09, partia niezależnych samorządowców STAN i liberałowie z Partii Piratów. Petr Fiala, na tle swoich poprzedników, dysponuje najsłabszym zapleczem partyjnym w czeskim parlamencie. W niższej izbie czeskiego parlamentu, na 200 posłów, OSD obsadziło 34 mandaty. Dotychczas najsłabszym zapleczem politycznym dysponował lider socjaldemokratów z ČSSD Bohuslav Sobotka, po wyborach w 2013 roku, gdy do czeskiego sejmu wprowadził 50 posłów.  Konieczność łagodzenia sporów w koalicji, przy trudnej sytuacji gospodarczej, z której Czesi nie potrafią wyjść od czasów pandemii COVID-19, nie daje szansy na angażowanie się w ambitniejsze projekty międzynarodowe, szczególnie gdy pozostali koalicjanci nie podzielają opinii premiera i w Inicjatywie Trójmorza nie dostrzegają szansy dla swoich formacji politycznych.

Stałą cechą charakteryzującą czeską politykę jest nieproporcjonalnie duży wpływ prezydenta w porównaniu do jego ustrojowego umocowania i konstytucyjnych prerogatyw. Jest to efekt historycznych doświadczeń i szczególnej w niej roli twórcy państwa czechosłowackiego, a także jej pierwszego prezydenta Tomáša G. Masaryka. Masaryk przez cały okres swojego urzędowania w latach 1918-1935, dzięki swojej osobowości,  był przywódcą, wokół którego skupiała się ówczesna elita polityczna, był twórcą nieformalnej grupy Zamek, w ramach której zapadały najważniejsze decyzje polityczne i personalne[9].  Po zrzuceniu jarzma komunistycznego kolejną osobowością piastującą urząd prezydenta Czechosłowacji, a później Republiki Czeskiej, była inna wyjątkowa postać – Vacláv Havel, który będąc symbole działalności antykomunistycznej tylko umocnił prestiż tej funkcji. Kontrowersyjne zachowania następnego czeskiego prezydenta Miloša Zemana (2013-2023) mocno nadwyrężyły dotychczasowy wizerunek głowy państwa, bywał często obiektem krytyki ze strony opinii publicznej, ale ośrodek prezydencki nadal cieszy się dużą nieformalną siłą na czeskiej scenie politycznej. Zwycięstwo w styczniu 2023 roku Petra Pavla, emerytowanego generała i przez kilka lat szefa Komitetu Wojskowego NATO, dla dużej części czeskiej opinii publicznej było traktowane jako przywrócenie powagi urzędu prezydenckiego. Z perspektywy współpracy trójmorskiej to właśnie prezydencji państw Europy Środkowej są głównymi adresatami zaproszeń na coroczne szczyty. Jak widać w poniższej tabeli nr 1 prezydent Miloš Zeman bardzo oszczędnie korzystał z zaproszenia do spotkań ze swoimi odpowiednikami, zazwyczaj wyręczał się innymi z tego obowiązku i nawet przyjazd amerykańskiego prezydenta do Warszawy w 2017 roku nie miał dla niego charakteru mobilizacyjnego.

Pewnym pozytywnym sygnałem jest postawa nowego czeskiego prezydenta Petra Pavla, który skorzystał z pierwszej sposobności i przyjął zaproszenie na szczyt Inicjatywy Trójmorza organizowany w kwietniu 2024 roku w Wilnie. W przeciwieństwie do swojego poprzednika cała wizyta na Litwie była przez kancelarię prezydencką relacjonowana w licznych wpisach, w których podkreślano, że jednym z najważniejszych celów udziału Patra Pavla w szczycie wileńskim było wyrażenie swojego poparcia dla Ukrainy[10]. Warto przypomnieć, że na oficjalnej witrynie internetowej kancelarii prezydenckiej za czasów Miloša Zemana, w zakładce przedstawiającej aktywność głowy państwa, nie wspominano o jego fizycznym uczestnictwie na szczycie Inicjatywy Trójmorza w Lublanie w 2019 roku czy wirtualnym udziale w hybrydowym spotkaniu w Tallinie rok później.

W chwili obecnej trudno przesądzić, czy zaangażowanie prezydenta Petra Pavla będzie stałą zmianą w dotychczasowej biernej postawie Republiki Czeskiej wobec Inicjatywy Trójmorza. Potwierdzeniem ewolucji byłaby deklaracja gotowości organizacji jednego z najbliższych szczytów prezydenckich w Pradze lub innej czeskiej miejscowości. Dotychczas bowiem Republika Czeska, obok Słowacji, Austrii i Węgier, nie była organizatorem spotkania na szczycie, a w debacie publicznej nie podnoszono tego tematu.

Tabela nr 1 -szefowie czeskiej delegacji na poszczególnych szczytach Inicjatywy Trójmorza

* Szczyt w Tallinie miał charakter hybrydowy w związku pandemią COVID-19, na miejscu byli fizycznie obecni prezydent Estonii (gospodarz), prezydent Polski (inicjator Inicjatywy Trójmorza) i prezydent Bułgarii (gospodarz kolejnego szczytu), pozostali łączyli się wirtualnie na czas swoich wystąpień.

Źródło: badania własne.

Tak ja było w pierwszych latach istnienia Inicjatywy Trójmorza, tak też po zmianie czeskiego rządu grudzień 2021) i wyborze nowego prezydenta (marzec 2023), problematyka współpracy regionalnej w tym formacie nie wzbudzała żywszej debaty w żadnej z głównych sił politycznych.

Można przyjąć, że jedyną partią polityczną, która okazjonalnie wspomina projekt Inicjatywy Trójmorza są konserwatyści z ODS. Jako pierwszy przychylnie wypowiadał się o nie jeden z liderów ODS i poseł do parlamentu Europejskiego Alexandr Vondra.  W maju 2019 roku stwierdził, że Inicjatywa Trójmorza jest ważnym projektem polsko-rumuńsko-chorwackim, którego głównym celem jest zbudowanie infrastruktury komunikacyjnej na linii północ-południe w interesie całego regionu, gdyż dotychczasowe inwestycji wschód-zachód były przede wszystkim korzystne dla Niemiec i Rosji. Dodał także, że niemieckie zaangażowanie w budowę Nord Stream 2 dało dodatkowy impuls Inicjatywie Trójmorza, jako odpowiedź na zagrożenie dla bezpieczeństwa energetycznego i rosyjskich działań hybrydowych w regionie[11]. Warto też zauważyć, że ODS było przeciwnikiem realizacji projektu kanału żeglugowego Odra-Łaba-Dunaj, uznając go za przejaw megalomanii prezydenta Zemana.

W kolejnych latach politykiem ODS, który najczęściej się wypowiadał na temat Inicjatywy Trójmorza, jest Miloš Vystrčil, a to głównie z racji pełnionej funkcji – jest marszałkiem czeskiego Senatu – a także odgrywanej roli na arenie międzynarodowej. Miloš Vystrčil był bowiem szefem czeskiej delegacji na szczyt Inicjatywy Trójmorza na Łotwie (2022), reprezentując prezydenta Miloša Zemana. Będąc w Rydze stwierdził, że Inicjatywa Trójmorza jest „dla nas nadzieją, oznacza ona odpowiedzialność i jednocześnie możliwości. Jedną z tych szans jest dla nas bycie motorem pomocy, której Ukraina dziś potrzebuje. Widzę dwie możliwości wniesienia wkładu przez Platformę Trójmorza: polityczną, np. przyznanie Ukrainie statusu kandydata do UE, a także przyszłą współpracę z Ukrainą w obszarze priorytetów, jakie ma Inicjatywa Trójmorza, czyli rozwoju oraz wsparcie infrastruktury energetycznej, cyfryzacji i transportu”[12]. Wyraźnie zatem widać, że główny akcent postawiony przez Miloša Vystrčila to nie tyle traktowanie Inicjatywy Trójmorza jako platformy współpracy środkowoeuropejskiej, co uznanie 3SI za dobry instrument wspierania Ukrainy w jej walce z rosyjskim najeźdźcą i wspierający Kijów w jej drodze do Unii Europejskiej oraz NATO. Natomiast już na kolejnym szczycie w Bukareszcie nie był obecny, do stolicy Rumunii przyjechał dopiero w listopadzie 2023 roku na rozmowy bilateralne. Zapewniał w nich o czeskim poparciu wejścia Rumunii do strefy Schengen a także o gotowości do współpracy w wspieraniu mołdawskich i ukraińskich aspiracji do członkostwa w Unii Europejskiej^[13].

Podczas wrześniowego szczytu Inicjatywy Trójmorza w rumuńskiej stolicy na czele czeskiej delegacji była marszałkini czeskiego sejmu Markéta Pekarová Adamová, czyli mieliśmy do czynienia z powrotem do praktyki z lat 2017-2018. Choć warto podkreślić, że Markéta Pekarová Adamová jest politykiem reprezentującym współrządzącą z ODS liberalno-konserwatywną partię Tradycja-Odpowiedzialność-Dobrobyt – TOP09, która już w 2017 roku na swojej oficjalnej witrynie internetowej w 2017 roku podejmowała temat Inicjatywy Trójmorza. Umieściła wtedy wywiad jednej z swoich liderek Heleny Langšádlovej, która skrytykowała wówczas prezydenta Zemana za jego nieobecność na warszawskim szczycie 3SI. Jednocześnie podkreśliła, że Polska swoją aktywnością stara się skutecznie odpowiedzieć – w przeciwieństwie do Czech – na agresywną politykę Rosji wobec regionu, a działania amerykańskie mogą skutecznie przełamać zależność energetyczną państw Europy Środkowej od Moskwy[14].  Ciekawą za to informację zamieszczony jako relację ze spotkania programowego TOP09 zorganizowanego w listopadzie 2022 roku, czyli tworząc już rząd koalicyjny z premierem Petrem Fiala. Według słów Marka Ženíšaka, przewodniczącego komisji spraw zagranicznych w czeskim sejmie, w obliczu spadku znaczenia współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej warto rozważyć większe zaangażowanie Republiki Czeskiej w Inicjatywę Trójmorza czy Trójkąt Sławkowski. Czeski polityk podkreślał, że oba formaty współpracy regionalnej „powstały właśnie dlatego, że Grupa Wyszehradzka przestała funkcjonować”[15]. Jest to o tyle interesująca wypowiedź, że pierwszy raz w przestrzeni publicznej  w Czechach wskazano, że Inicjatywa Trójmorza może zastąpić Grupę Wyszehradzką, choć nie tyle pokazuje to potencjał 3SI co coraz bardziej pogłębiającą się niechęć, głównie z powodu polityki węgierskiej, do współpracy wyszehradzkiej.

Ostatni z partii, która razem z ODS i TOP09 tworzyła koalicję wyborczą w 2021 roku, chrześcijańscy-demokraci z KDU-ČSL na temat Inicjatywy Trójmorza nie zabierają oficjalnie żadnego głosu. W pewnym stopniu może to być spowodowane resortami, za które KDU-ČSL jest odpowiedzialne w rządzie Petra Fiali. Czescy chadecy stoją bowiem na czele ministerstwa pracy, rolnictwa i środowiska, więc z perspektywy współpracy w obszarze transportu, digitalizacji czy energetyki są to dla nich tematy dość odległe.

Więcej zainteresowania można by było się spodziewać ze strony liberałów ze współrządzącej Partii Piratów, których jeden z liderów – Jan Lipavský – stoi na czele resortu dyplomacji. Na oficjalnej stronie internetowej Piratów o Inicjatywie Trójmorza nie znajdziemy żadnej informacji, jedynie jakieś nieliczne wzmianki (kontekście poprawy połączeń kolejowych) pojawiły się wyłącznie w dyskusjach na forum sympatyków.  Za to na stronie Ministerstwa Spraw Zagranicznych tych informacji jest już zdecydowanie więcej, choć próżno by szukać jakiegoś stanowiska szefa czeskiej dyplomacji w sprawie 3SI, które ograniczyło się w sumie do informacji o powołaniu wiceministra Jan Mariana na koordynatora współpracy trójmorskiej[16].

Podobnie w przypadku ostatniej z partii tworzącej obecną koalicję rządową – STAN – na ich oficjalnej stronie internetowej nie znajdziemy żadnych wzmianek o Inicjatywie Trójmorza, choć w ich gestii znajdują się między innymi ministerstwo przemysłu i handlu, które już od strony merytorycznej mogłoby być zainteresowanego wykorzystaniem platformy trójmorskiej w swoich działaniach.

Sytuacja nie wygląda lepiej także po stronie opozycji. Największa partia opozycyjna ANO, byłego premiera Adreja Babiša, która ma szansę przejąć władzę w przyszłorocznych wyborach parlamentarnych, na swojej oficjalnej stronie internetowej nie wspomina nic o Inicjatywie Trójmorza. Druga z parlamentarnych partii opozycyjnych – skrajnie nacjonalistyczna SPD – tylko raz zajęła stanowisko w sprawie czeskiego zaangażowania w Inicjatywę Trójmorza, jeszcze za czasów premierostwa Andreja Babiša. SPD negatywnie skomentowało rozmowy ówczesnego szefa rządu z amerykańskim sekretarzem stanu Antonim Blinkenem w marcu 2021 roku, uznając że rząd czeski godzi się na dyktat waszyngtoński w obszarze współpracy militarnej i energetycznej wykorzystując Inicjatywę Trójmorza, a ograniczając możliwości wyboru korzystniejszych ofert chińskich lub rosyjskich[17].

Jednoznacznie negatywnie o Inicjatywie Trójmorza wypowiadają się, pozostający poza parlamentem, czescy komuniści z KSČM, dla których 3SI jest amerykańskim koniem trojańskim w Europie. Pierwszy raz ta narracja się pojawiła w 2017 roku przy okazji warszawskiego szczytu Inicjatywy Trójmorza i w związku z wizytą prezydenta Stanów Zjednoczonych Donalda Trumpa. Dla KSČM całe spotkanie było przepełnione  „rusofobicznymi deklaracjami poparcia dla Inicjatywy Trójmorza i dla wiodącej roli Polski”. Czescy komuniści zarekomendowali, by do nowego projektu współpracy regionalnej podchodzić bardzo ostrożnie, gdyż głównym jego celem jest – pod płaszczykiem bezpieczeństwa energetycznego – dystrybucja „przepłaconego amerykańskiego gazu skroplonego” ze świnoujskiego gazoportu[18]. W  2020 roku komuniści przestrzegali rząd czeski przed większym zaangażowaniem w Inicjatywę Trójmorza, gdyż przy okazji nałożenia przez USA sankcji na Nord Stream 2 uznali 3SI za projekt mający na celu „wypchnięcie rosyjskiego gazu z europejskiego rynku”  i instrument wzmacniający energetyczne i militarne wpływy Waszyngtonu w Europie. Po wypadnięciu z parlamentu w 2021 roku[19] i wybuchu wojny na Ukrainie czescy komuniści nie podejmowali problematyki Inicjatywy Trójmorza w swoich wypowiedziach czy komunikatach.

Druga z tradycyjnie obecnych na czeskiej scenie politycznej partii, a obecnie będąca w opozycji pozaparlamentarnej, socjaldemokracja (ČSSD) nie wspomina ani słowem o Inicjatywie Trójmorza na swojej oficjalnej stronie internetowej.

Wydaje się zatem uprawomocnione postawienie tezy, że dla głównych sił politycznych w Republice Czeskiej problematyka Inicjatywy Trójmorza ma charakter marginalny. Prorosyjskie i prochińskie środowiska Inicjatywą Trójmorza straszą jako narzędziem kolonizacji Europy Środkowej przez biznes amerykański, co naraża Czechy na odwet ze strony Moskwy czy Pekinu i ogranicza możliwości rozwoju w oparciu o tańsze rosyjskie surowce energetyczne i chińskie technologie. Z drugiej strony wcześniejsze pozytywne sygnały płynące ze strony środowisk konserwatywnych, co zaowocowało wpisaniem większego czeskiego zaangażowania w Inicjatywę Trójmorza do programu wyborczego koalicji ODS – TOP07 – KDU-ČSL w 2021 roku, a później po przejęciu władzy przez rząd do exposé Petra Fiali, ograniczyły się wyłącznie do deklaracji.

Zaangażowanie mediów i ośrodków eksperckich na rzecz Inicjatywy Trójmorza

Przy tak znikomym zaangażowaniu ośrodków rządowych, czy poszczególnych aktorów politycznych w realizację projektu Inicjatywy Trójmorza, trudno oczekiwać, by w Republice Czeskiej istniał jakiś wzmożony ruch wśród instytucji eksperckich czy środowisk naukowych na rzecz analizowania tego formatu współpracy regionalnej. Jak jeszcze sporadycznie w czeskich think tankach pojawia się jakaś krótka analiza lub relacja z wydarzenia, na którym temat 3SI był poruszany, tak na poziomie akademickim temat nie istnieje. Szybki przegląd informacji dostępnych na witrynach internetowych największych czeskich uniwersytetów pokazuje, że jedynie jeśli gdziekolwiek to o Inicjatywie Trójmorza wspominają studenci w swoich pracach dyplomowych. Brakuje jakichkolwiek artykułów naukowych, konferencji, wykładów. Tą wstępną analizę potwierdzają też obserwacje, jak chociażby fakt, że w trakcie wspominanej wyżej wizyty studyjnej polskich naukowców w ramach projektu Centrum Badawczego Inicjatywy Trójmorza do Pragi w grudniu 2022 roku nie udało się zorganizować spotkania z żadnym z czeskich naukowców.

Spośród think tanków najbardziej zainteresowanym środowiskiem jest jedna z najważniejszych instytucji analitycznych Asociace pro mezinárodní otázky (AMO), której rolę w kształtowaniu polityki zagranicznej możemy porównać do Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. Od 2019 roku temat Inicjatywy Trójmorza jest wspominany w corocznych publikacjach wydawanych w ramach projektu Agenda pro českou zahraniční politiku, stanowiący podsumowanie czeskiej polityki zagranicznej w analizowanym okresie. W pierwszym wydaniu większe zaangażowanie Czech w 3SI zostało uznane za jeden z warunków dla wzmocnienia i uaktywnienia kontaktów bilateralnych z Polską. Uznano także, że Republika Czeska może w nowym projekcie współpracy regionalnej się odnaleźć po tym, jak pozytywnie o Inicjatywie Trójmorza zaczęli się wypowiadać najważniejsi politycy Republiki Federalnej Niemiec i przedstawiciele Komisja Europejska[20]. W wydaniu w 2020 roku autorzy raportu stosunek Czeskiej Republiki do Inicjatywy Trójmorza zdefiniowali w kategoriach działań „pragmatycznych”, oceniając w ten sposób brak przekazania minimalnego wkładu do Funduszu Trójmorza jak i brak zgody Pragi na dalszą instytucjonalizację 3SI – utworzenia stałego sekretariatu projektu. O braku realnego zainteresowania Republiki Czeskiej Inicjatywą Trójmorza, w opinii autorów, świadczy także tylko jeden projekt zgorszony na listę przedsięwzięć będących we wspólnym regionalnym zainteresowaniu (kanał Odra-Łaba-Dunaj)[21]. Dwa lata później eksperci  AMO w swojej corocznej analizie działania rządu poddali lekkiej krytyce, że projekt Inicjatywy Trójmorza nie jest wykorzystywany dla wzmocnienie czeskiej polityki zagranicznej i apelowali, by dokonać rewizji tej postawy oraz wykorzystać 3SI w swojej agendzie na przypadające w drugiej połowie 2022 roku przewodnictwo Pragi w Radzie Unii Europejskiej, a także postarać się o organizację prezydenckiego szczytu[22]. Te same postulaty pojawiły się także w kolejnej edycji, autorzy raportu apelowali, by został przez rząd premiera Petra Fiali powołany finalnie czeski koordynator Inicjatywy Trójmorza, najlepiej w randze wiceministra spraw zagranicznych, a także by podjęto finalnie decyzję o organizacji szczytu prezydenckiego wskazując na 2024 rok, co akurat znalazło swoje odbicie w decyzjach personalnych[23].    

Chyba najlepszą definicją czeskiego stosunku do projektu Inicjatywy Trójmorza w pierwszych latach jego funkcjonowania oddał tytuł opublikowanego w 2020  roku komentarza jednego z analityków AMO – Michala Lebduški zat.: „Warunkowa czeska zgoda dla polskiego Trójmorza”. Według opinii autora nie ma żadnej wątpliwości w Pradze, że 3SI jest przede wszystkim polskim projektem, który w niewielkim stopniu wpisuje się w cele czeskiej polityki zagranicznej. Dla Lebduški warunkami czeskiego zaangażowania jest ograniczenie Inicjatywy Trójmorza wyłącznie do jego wymiaru ekonomicznego, bez prób realizacji politycznej agendy w kontrze do polityki Unii Europejskiej[24]. Ten polski wątek wydaje się kluczowym dla zrozumienia postawy czeskiej w stosunku do Inicjatywy Trójmorza. Podobne głosy można było też usłyszeć podczas zorganizowanej przez AMO, w ramach Polsko-Czeskiego Forum, debaty m.in. o 3SI w lutym 2023 roku z znaczącym udziałem polskich ekspertów oraz naukowców[25]. Zwieńczeniem tych rozważanie AMO o znaczeniu Polski dla rozwoju Inicjatywy Trójmorza była opublikowana w grudniu 2023 roku analiza o czeskiej polityce w regionie środkowoeuropejskim w nowych realiach. Vít Dostál i Pavlína Janebová podkreślali, że nie ma pewności, czy nowemu polskiemu rządowi będzie zależało na kontynuacji współpracy w ramach 3SI, co w podtekście powinni wziąć pod uwagę władający w Pradze, a samo zaangażowanie prezydenta Andrzeja Dudy może nie wystarczyć, by projekt przetrwał[26].  

Inne instytucje eksperckie tylko okazjonalnie podejmują problematykę Inicjatywy Trójmorza w swoich działaniach. Choć kilka z nich miało charakter niemal spektakularny. Do największej można zaliczyć akcję promującą 3SI przez niezależny think tank – Institut pro politiku a společnost, którego pracami kieruje Jan Macháček, sygnatariusz Karty77 i współtwórca tygodnika opinii „Respekt”. We wrześniu 2020 roku instytut w ambasadzie RP w Pradze zorganizował debatę o Inicjatywie Trójmorza z udziałem m.in. Iana Brzezinskiego (były zastępca amerykańskiego asystenta sekretarza obrony ds. Europy i polityki NATO), Garretta Marquisa (były rzecznik prasowy National Security Council), czeski punkt widzenia był przedstawiony przez Přemysla Bosáka (wówczas jeszcze członek rady nadzorczej Funduszu Trójmorza), a z Polski głównym prelegentem był Paweł Jabłoński – wiceminister spraw zagranicznych. Institut pro politiku a společnost przy okazji wspomnianego wydarzenia opublikował też krótką analizę o 3SI, w której (poza podkreśleniem znaczenia 3SI dla uzyskania większej niezależności energetycznej regionu) autor, pisząc dla czeskiego czytelnika, przedstawiał projekt w nawiązaniu do współpracy narodów byłej monarchii habsburskiej jako pomysł na Austro-Węgry 2.0, z uzupełniającym udziałem państw bałtyckich i Bułgarii. Jednocześnie w analizie zapisano rekomendację większego zaangażowania Pragi w Inicjatywę Trójmorza, by nie ograniczać się wyłącznie do projektu kanału Odra-Łaba-Dunaj, którego sensowność jest kwestionowana przez większość czeskich sił politycznych. W ocenie autora istnieje niebezpieczeństwo, że Republika Czeska (trzecie państwo Inicjatywy Trójmorza pod względem liczby obywateli) zostanie na marginesie największego regionalnego projektu „od czasu rozszerzenia UE w latach 2004 i 2007 (…), mającego ambicję z krajów gorzej rozwiniętych stworzyć organiczną całość” [27].

Inny z czeskich thnink tanków zajmujący się problematyką międzynarodową – Institut pro evropskou politiku EUROPEUM – w jednej ze swoich ostatnich analiz wskazywał także na rolę Polski jako inicjatora Inicjatywy Trójmorza. Jana Juzová i Zuzana Kasáková dwie autorki analizy zaznaczyły, że na początku 3SI był w Pradze wiązany z „kontrowersyjnym pomysłem idei Międzymorza Józefa Piłsudzkiego”, co powodowało dużą rezerwę ze strony czeskich władz, dodatkowo projekt był uznawany za pomysł Prawa i Sprawiedliwości jako instrument walki z Brukselą  i Berlinem[28].  Mimo tych obaw autorki wskazują, że Inicjatywa Trójmorza może być użytecznym narzędziem do realizacji czeskiej polityki zagranicznej w obszarze europeizacji aspirujących do Unii Europejskiej państw Europy Wschodniej i Bałkanów Zachodnich, co jest stałym priorytetem Pragi w regionie.

Brak większego zaangażowania polityków w problematykę Inicjatywy Trójmorza powoduje automatycznie małe zainteresowanie mediów, które de facto ograniczają się do prostej sprawozdawczości z organizowanych poszczególnych szczytów prezydenckich. Bardzo sporadycznie publikowane były większe artykuły, w których to autorzy próbowali dokonać oceny czeskiej polityki. Jednym z takich przykładów był tekst Viliama Bucherta w opiniotwórczym tygodniku „Reflex”, który bardzo krytycznie ocenił nieobecność prezydenta Miloša Zemana na warszawskim szczycie, na którym gościem specjalnym był amerykański prezydent Donald Trump[29]. Przy okazji tallińskiego szczytu w 2020 roku wpływowy portal idnes.cz powołał się na niemieckie komentarze, że Czesi zamiast wykorzystać 3SI dla podniesienia innowacyjności, ograniczyli się do „kanału Zemana”[30]. Podobnie do krótkich komentarzy o bieżących wydarzeniach ograniczyła się redakcja ekonomicznego dziennika „Hospodářské noviny”. Szersze opracowanie można było znaleźć na portalu dziennika „Lidové noviny”, ale to głównie dzięki temu że jednym z publicystów związanych z pismem jest Jan Macháček – szef wspomnianego wyżej Institutu pro politiku a společnost. W komentarzu z 2020 roku wskazywał, że ważnym elementem wzmacniającym Inicjatywę Trójmorza jest amerykańska gotowość, by wspierać ten projekt[31].

Za to internetowy magazyn o konserwatywnym profilu „Echo24” na swoich łamach zamieścił wypowiedzi polskich przedstawicieli jak prezydenta Andrzeja Dudy czy redaktora Grzegorza Górnego, którzy przedstawiali potencjalne znaczenie Inicjatywy Trójmorza dla całego regionu[32]. Podobnie na łamach internetowego magazynu „Česká pozicie”, będący częścią holdingu medialnego Lidových novin, pojawił się przekład wywiadu Grzegorza Górnego z ministrem spraw zagranicznych Zbigniewem Rau, w którym szef polskiej dyplomacji zapewniał, że celem Inicjatywy Trójmorza jest zniwelowanie różnic ekonomicznych oraz cywilizacyjnych w stosunku do Zachodu, ale nie wbrew Unii Europejskiej[33]. Chwilę później, na witrynie pisma „Forum” w styczniu 2021 roku zamieszczono artykuł eksperta Klubu Jagiellońskiego Grzegorza Lewickiego o geostrategicznym znaczeniu Inicjatywy Trójmorza dla Europy i Stanów Zjednoczonych[34].

Szczególnie ostatnie przytaczane przykłady pokazują coś charakterystycznego dla debaty medialnej o Inicjatywie Trójmorza, jak bardzo jest ona związana z prezentacją polskiego stanowiska i przywoływania polskiego głosu. Może to świadczyć o przekonaniu, na co zwracali uwagę przedstawiciele instytucji eksperckich, że 3SI jest przede wszystkim polskim pomysłem.

Przejęcie władzy przez Petra Fialę w grudniu 2021 roku niewiele zmieniło w obrazie dyskusji medialnej w Czechach. Choć wpisanie współpracy trójmorskiej do exposé premiera wzbudziło pewne zainteresowanie mediów, podjęły nawet próbę zdefiniowania czeskich interesów. W listopadzie 2022 roku Vojtěch Kristen na portalu info.cz wskazywał, że Inicjatywa Trójmorza jest platformą, która może pomóc w nadrobieniu zaległości w budowaniu infrastruktury energetycznej, a Polska pokazała, że jest to możliwe[35]. Za to udział prezydenta Petra Pavla, liberalny komentator Filip Harzer specjalizujący się w polityce środkowoeuropejskiej dziennikarz portalu „Seznam Zprávy”, uznał za sygnał zmiany czeskiego podejścia do 3SI. Co było według niego spowodowane zmianą władzy w Polsce i oddaleniem niebezpieczeństwa, że Inicjatywa Trójmorza będzie wykorzystywana przez polskich  konserwatystów do walki z Niemcami i Brukselą[36]. Więcej obaw co do przyszłości całego projektu i polskiego w nim udziale pojawiło się za to w komentarzu wyżej wspominanego konserwatywnego portalu Echo24, który przywołał wypowiedź wiceministra spraw zagranicznych Andrzeja Szejny oceniającego Grupę Wyszehradzką i Inicjatywę Trójmorza jako martwe projekty, a głównymi partnerami Warszawy powinna być Francji i Niemcy[37].

Podsumowanie

Mimo zmian na szczytach władzy w Republice Czeskiej, od grudnia 2021 roku funkcjonowania rządu Petra Fiali i objęcia urzędu prezydenckiego przez Petra Pavla w 2023 roku, Praga nie zdefiniowała swojej postawy wobec Inicjatywy Trójmorza. Dlatego czeski stosunek do 3SI to postawa niezaangażowanego obserwatora, podobnie jak Austria czy Słowacja.

Nadal w Pradze żywe są obawy, że Inicjatywa Trójmorza ma być sposobem na wzmocnieniem pozycji Warszawy na arenie międzynarodowej i narzędziem na swoistą monopolizację roli Polski jako głównego partnera Stanów Zjednoczonych w regionie środkowoeuropejskim, kosztem innych stolic.

Zmiana władzy w Polsce, w wyniku zeszłorocznych wyborów parlamentarnych, ograniczyła obawy w Czechach, że 3SI może być wykorzystywane przez Warszawę do kontynuowania sporu z Komisją Europejską czy Niemcami. Jednak brak jednoznacznej deklaracji ze strony polskich władz, jakie miejsce będzie w nowej strategii polityki zagranicznej odgrywać Inicjatywa Trójmorza, powoduje, że Czesi nie mają punktu odniesienia.

W relacjach regionalnych Republika Czeska znajdują się w dość niekomfortowej sytuacji. Wcześniej głównym obszarem działania było forum Grupy Wyszehradzkiej. W przypadku V4 Republika Czeska mogła zawsze występować w roli inicjatora współpracy (choćby ze względu na znaczenie prezydenta Václava Havla dla jej powstania) i cieszyć się ekskluzywnym członkostwem w dobrze rozpoznawalnym międzynarodowo sojuszu. Pogarszające się relacje z Węgrami, w związku z prorosyjską polityką Budapesztu, a także ochłodzenie kontaktów z Bratysławą rządzoną przez premiera Roberta Fico, powodują kwestionowanie roli Grupy Wyszehradzkiej. Stąd obecna czeska prezydencja w V4 jest ograniczona do działań minimalnych i skoncentrowana na wymiarze współpracy środowisk obywatelskich w miejsce spotkań na poziomie politycznym. Pogłębianie się kryzysu współpracy wyszehradzkiej może być czynnikiem, który zbliży Czechy do Inicjatywy Trójmorza, niewykluczone że udział prezydenta Petra Pavla w ostatnim szczycie 3SI w Wilnie może być tego pierwszym sygnałem.

Ewentualne większe zaangażowanie 3SI na rzecz europeizacji i integracji Bałkanów Zachodnich przyczyniło by się prawdopodobnie do aktywniejszej postawy Republiki Czeskiej. Bałkany Zachodnie są bowiem obszarem szczególnego zainteresowania Pragi od lat, regionem z którym utrzymują szczególne relacje. Współpraca Inicjatywy Trójmorza z Bałkanami Zachodnimi mogłaby stanowić swoistą niszę, której zagospodarowaniem byliby zainteresowani Czesi. W jakimś stopniu rekompensowała by też faktyczny status peryferyjny Pragi w 3SI. Pierwszy raz położenie geograficzne Republiki Czeskiej, jako państwa wysuniętego najbardziej na zachód, nie jest jej atutem, gdyż najważniejsze inwestycje infrastrukturalne czy energetyczne realizowane pod swoistym patronatem Inicjatywy Trójmorza mają miejsce poza czeskimi granicami.

Dotychczas z czeskiej perspektywy polityka USA w Europie Środkowej i stosunek Waszyngtonu do Inicjatywy Trójmorza miały charakter drugorzędny, o wiele słabiej oddziałujący niż relacje z Niemcami. Amerykanie nie odgrywają w Czechach roli partnera strategicznego ani w polityce bezpieczeństwa, ani w relacjach handlowych. Wojna na Ukrainie trochę zmodyfikowała to podejście, gdyż ukazała rządzącym w Pradze, że amerykańska obecność w regionie jest jedynym gwarantem bezpieczeństwa. 

Republika Czeska nadal poszukuje swojego miejsce w Inicjatywie Trójmorza, pozycja obserwatora jest dla niej w chwili obecnej najbezpieczniejsza, ale zmieniający się układ sił, realne zagrożenie dla bezpieczeństwa europejskiego, to są czynniki powodujące większe zainteresowanie 3SI w Pradze, czego sygnałem był udział prezydenta Petra Pavla na ostatnim wileńskim szczycie.

(maj 2024)

Publikacja dofinansowana ze środków budżetu państwa w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Nauka dla Społeczeństwa” nr projektu NdS/543014/2022/2022 kwota dofinansowania 1 500 000, całkowita wartość projektu 1 547 200.

[1] Aksamitna rewolucja – tak powszechnie się definiuje proces upadku rządów komunistycznych w Czechosłowacji, zapoczątkowany masowymi demonstracjami studentów 17 listopada 1989 r., szerzej: P. Jokeš, Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa, Kraków 2020, s. 388-390.

[2] Szerzej P. Bajda, Republika Czeska wobec Inicjatywy Trójmorza, Warszawa 2021, s. 14.

[3] https://projects.3seas.eu/projects/not-active-danube-oder-elbe-connection-danube-oder-elbe-connection-submitted-by-czechia [dostęp 19.04.2024].

[4] https://projects.3seas.eu/projects/rs-brno-prerov-ostrava-czpl-border [dostęp: 19.04.2024].

[5] https://projects.3seas.eu/projects/stork-ii-czech-polish-gas-interconnection-bezmerov-(cz)-hat-(czpl-border)-kedzierzyn [dostęp: 19.04.2024].

^[6] Wszystkie projekty (łącznie z ich statusem jako aktywne lub zawieszone przedsięwzięcia) są dostępne w na aktualizowanej stronie „Status Report” i przy wykorzystaniu poszczególnych filtrów można zidentyfikować aktywność poszczególnych państw, w tym Republiki Czeskiej, https://projects.3seas.eu/report [dostęp: 22.04.2024].

[7] Programové prohlášení vlády, https://vlada.gov.cz/cz/programove-prohlaseni-vlady-193547/#zahranicni_politika [dostęp: 19.04.2024].

[8] P. Bajda, Republika Czeska …, dz. cyt., s. 7.

[9] P. Jokeš, dz. cyt., s. 287-288.

[10]   Prezident Pavel se zúčastnil summitu Iniciativy Trojmoří, https://www.hrad.cz/cs/pro-media/tiskove-zpravy/aktualni-tiskove-zpravy/prezident-pavel-se-zucastnil-summitu-iniciativy-trojmori-17719 [dostęp: 22.04.2024].

[11] Alexandr Vondra: Jsme 15 let v Evropské unii. Přínosy jsou značné, ale Unie stojí na křižovatce, https://www.ods.cz/clanek/17538-jsme-15-let-v-evropske-unii-prinosy-jsou-znacne-ale-unie-stoji-na-krizovatce [dostęp: 24.04.2024].

[12] Iniciativa Trojmoří by se mohla stát platformou pro obnovu Ukrajiny, https://www.ods.cz/clanek/22875-iniciativa-trojmori-by-se-mohla-stat-platformou-pro-obnovu-ukrajiny [24.04.2024].

[13] Miloš Vystrčil v Bukurešti: S Rumunskem nás pojí mnohé, představy o budoucnosti, současné problémy a může také jejich řešení, https://www.senat.cz/zpravodajstvi/zprava.php?id=3659 [dostęp: 24.04.2024].

[14] Langšádlová: Přístup prezidenta Českou republiku poškozuje, https://www.top09.cz/co-delame/medialni-vystupy/langsadlova-pristup-prezidenta-ceskou-republiku-poskozuje-22789.html [dostęp:24.04.2024].

[15] TOP 09 si na programové konferenci vytyčila jasné programové priority na následující roky v nejdůležitějších oblastech, https://www.top09.cz/co-delame/tiskove-zpravy/top-09-predstavila-tri-pilire-smerovani-prozapadni-orientaci-zavedeni-eura-do-roku-2030-a-ochranu-zivotniho-prostredi-30186.html [dostęp: 24.04.2024].

[16] Náměstek Jan Marian byl jmenován národním koordinátorem Iniciativy Trojmoří, https://mzv.gov.cz/jnp/cz/udalosti_a_media/tiskove_zpravy/namestek_jan_marian_byl_jmenovan.html [dostęp: 25.04.2024].

[17] Babiš mluvil s americkým ministrem zahraničí Blinkenem o pandemii, https://www.spd.cz/babis-mluvil-s-americkym-ministrem-zahranici-blinkenem-o-pandemii/ [dostęp: 25.04.2024].

[18] Zpráva o naplňování úkolů zahraniční politiky KSČM za I.pololetí 2017, https://www.kscm.cz/sites/default/files/pictures/Akce/2016_06_25_Demonstrace_proti_NATO_Praha/13_vv_zp.doc [dostęp:25.04.2024].

[19] KSČM uzyskała w nich uzyskała poparcie 3,6% wyborców i nie przekroczyła 5% progu wyborczego pierwszy raz w swojej historii po 1989 roku.

[20] V. Bočany, P. Janebová (ed.), Agenda pro českou zahraniční politiku 2019, Praha 2019, s. 28.

[21] V. Dostál, P. Havlíčk, P. Janebová (ed.), Agenda pro českou zahraniční politiku 2020, Praha 2020, s. 30.

[22] P. Janebová, V. Dostál, P. Havlíček (ed.), Agenda pro českou zahraniční politiku 2021, Praha 2021, s. 68.

[23] P. Janebová  (ed.), Agenda for Czech Foreign Policy 2022, Praha 2022, s. 29.

[24] Michal Lebduška, Podmíněný český souhlas s polským Trojmořím,  https://www.demokratickystred.cz/podmineny-cesky-souhlas-s-polskym-trojmorim/ [dostęp: 25.04.2024].

[25] Asociace pro mezinárodní otázky (AMO) analyzovala v rámci projektu české a polské pohledy na politickou spolupráci ve střední a východní Evropě, https://mzv.gov.cz/cesko-polske_forum/cz/podpora_projektu/realizovane_projekty/rok_2022_3/asociace_pro_mezinarodni_otazky_amo.html [dostęp: 25.04.2024].

[26] V. Dostál, P. Janebová, Česká středoevropská politika v nové realitě, “Policy Paper 12”, prosinec 2023, https://www.amo.cz/wp-content/uploads/2023/12/AMO_Ceska_stredoevropska_politika_v_nove_realite-1_pdf.pdf [dostęp: 25.04.2024].

[27] K. Sál, Iniciativa Trojmoří: Velké ambice, https://www.politikaspolecnost.cz/paper/iniciativa-trojmori-velke-ambice/ [dostęp: 25.04.2024].

[28] J. Juzová i Z. Kasáková, Kulatý stůl národního konventu o EU na téma formáty regionální spolupráce s pohledu ČR, https://europeum.org/data/articles/kulaty-stul-narodniho-konventu-o-eu-na-tema-formaty-regionalni-spoluprace-z-pohledu-cr.pdf [dostęp: 25.042024].

[29] V. Buchert, Nesmyslné české šachy. Ani Zeman, ani Sobotka nejeli na summit s Trumpem do Varšavy, https://www.reflex.cz/clanek/komentare/80462/nesmyslne-ceske-sachy-ani-zeman-ani-sobotka-nejeli-na-summit-s-trumpem-do-varsavy.html# [dostęp: 26.04.2024].

[30] Místo inovací kanál pro Zemana, píšou Němci o ČR. U nich lodní přeprava klesá, https://www.idnes.cz/ekonomika/domaci/dunaj-odra-labe-mohan-ryn-milos-zeman-deutsche-welle-jan-skalicky-kanal-projekt-vodni-doprava.A201111_125216_ekonomika_maz [dastęp: 26.04.2024].

[31] Trojmoří není alternativa Evropské unie. Znamená pro ni velký přínos, https://ceskapozice.lidovky.cz/tema/trojmori-neni-alternativa-evropske-unie-znamena-pro-ni-velky-prinos.A210406_133018_pozice-tema_lube [dostęp: 24.04.2024].

[32] Np. A. Duda, Střední Evropa jako společenství aspirace, https://echo24.cz/a/SkWJa/stredni-evropa-jako-spolecenstvi-aspirace [dostęp: 26.04.2024].

[33] Trojmoří není alternativa Evropské unie. Znamená pro ni velký přínos, https://ceskapozice.lidovky.cz/tema/trojmori-neni-alternativa-evropske-unie-znamena-pro-ni-velky-prinos.A210406_133018_pozice-tema_lube [dostęp: 26.04.2024].

[34] G. Lewicki, Iniciativa Trojmoří: Jaký má geostrategický význam pro Evropu a USA?, https://www.forum24.cz/iniciativa-trojmori-jaky-ma-geostrategicky-vyznam-pro-evropu-a-usa/ [dostęp: 26.04.2024].

[35] V. Kristen, Ply, daty a koridory. Pro Česko má hlubší zapojení do Trojmoří smysl, pro Fialovu vládu představuje výzvu, https://www.info.cz/zpravodajstvi/svet/plyn-data-koridory-pro-cesko-ma-hlubsi-zapojeni-do-trojmori-smysl-pro-fialovu-vladu-predstavuje-vyzvu [dostęp: 26.04.2024].

[36] F. Harzer, Česko vzalo na milost polské Trojmoří. Zelenskyj přivezl seznam požadavků, https://www.seznamzpravy.cz/clanek/zahranicni-cesko-vzali-dudovo-trojmori-na-milost-zelenskyj-na-nem-dekoval-pavlovi-249613 [dostęp: 27.04.2024].

[37] Polsko mění kurz. V4 a Trojmoří jsou mrtvé projekty. „Biden je darem z nebes”, https://echo24.cz/a/HuGDi/zpravy-svet-polsko-se-obraci-eu-usa-visegradska-ctyrka-a-trojmori-jsou-mrtve-projekty-biden-je-dar-nebes [dostęp: 27.04.2024].